ΠΑΝΟΣ ΒΑΛΑΒΑΝΗΣ: ΤΟ ΝΑ ΖΟΥΜΕ ΣΕ ΕΝΑΝ ΤΟΠΟ ΟΠΟΥ ΠΑΝΤΟΥ ΞΕΠΗΔΑΕΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΝΑΙ ΜΕΓΑΛΗ ΤΥΧΗ

0

Ο καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Πάνος Βαλαβάνης μιλάει στο Τaλκ για την Ιστορία και τη διδασκαλία της, για την Αρχαιολογία, για το παρελθόν, τον ιστορικό χρόνο και την αντίληψή του από τα παιδιά, για το πανεπιστήμιο και πολλά ακόμα, με αφορμή τη 10η έκδοση του βιβλίου του “Ο λόφος με τα κρυμμένα μυστικά. Το χρονικό μιας φανταστικής ανασκαφής”, από τις εκδόσεις Πορφύρα.

1. Καλησπέρα κ. Βαλαβάνη. Σπάνια βλέπουμε ακαδημαϊκούς (πλην ίσως αυτών των παιδαγωγικών σχολών) να γράφουν βιβλία για παιδιά. Πώς αποφασίσατε, λοιπόν, να απευθυνθείτε σε μαθητές; Πόσο εύκολο είναι για έναν καθηγητή που έχει μάθει να απευθύνεται σε ενήλικες να γράψει ένα εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο;

Η ιστορία ξεκινάει από παλιά, από τα νεανικά μου χρόνια τη δεκαετία του 1980, όταν είχα τη δυνατότητα να εργάζομαι για πολλές ημέρες και ώρες στα μουσεία του τόπου μας. Έβλεπα λοιπόν, λίγους είναι η αλήθεια, μαθητές, να έρχονται και να περιδιαβαίνουν βιαστικά και σχεδόν υποχρεωτικά τις αίθουσες, σε απόλυτη ησυχία που είχε επιβληθεί από τους δασκάλους για να μην ενοχλούν τους τουρίστες. Κανείς δεν έλεγε τίποτε, δεν εξηγούσε τίποτε, δεν αναφερόταν σε τίποτε. Η εκδήλωση έμοιαζε σαν μια υποχρέωση που έπρεπε να υλοποιηθεί από κάποιο άνωθεν επιβεβλημένο καθήκον. Αυτά ήταν αρκετά για να ξεκινήσει μια μεγάλη προσπάθεια, που οδήγησε, μεταξύ άλλων, και στη δημιουργία του βιβλίου.

Όντως, δεν είναι εύκολο για έναν καθηγητή ενηλίκων να γράψει βιβλία για παιδιά. Στην αρχή είχα δυσκολίες, γιατί σκεφτόμουν ως ιστορικός. Σιγά-σιγά αφέθηκα να με παρασύρει η διήγηση. Τότε διαπίστωσα, με έκπληξη ομολογώ, πώς μπορεί κάποιος να φύγει από τα πρότυπα με τα οποία έχει συνηθίσει να λειτουργεί το μυαλό του. Ως προς το τι έπρεπε να γράψω, με βοήθησε πολύ η ενσυναίσθηση, δηλαδή η αίσθηση που είχα φέρνοντας στο νου μου τον μελλοντικό αναγνώστη.

2. Ο γιος μου, εννέα ετών, ξετρελάθηκε με το βιβλίο, που μάλιστα του έδωσε κίνητρο να κατεβάσει από τα ράφια εγκυκλοπαίδειες (ναι υπάρχουν ακόμα και υπάρχουν παιδιά που πριν καταφύγουν στο διαδίκτυο, ψάχνουν στα βιβλία) και να αναζητήσει περισσότερες πληροφορίες. Πριν το εκδώσετε, είχατε «πειραματισθεί», δίνοντας το χειρόγραφο σε εν δυνάμει αναγνώστες του; Πώς καταφέρατε να ξεφύγετε από τον διδακτισμό, που μπορεί να λειτουργήσει αποτρεπτικά; 

Προσπάθησα να πειραματιστώ δίνοντας το χειρόγραφο στα δικά μου παιδιά, αλλά αυτά δεν έδωσαν σημασία. Το έδωσα σε φίλους που ήταν πιο εξοικειωμένοι από μένα σε παιδικά βιβλία. Το ότι το βιβλίο προκαλεί ενδιαφέρον στα παιδιά και τους δίνει κίνητρο για περαιτέρω μελέτη, αυτό είναι κάτι που προσφέρει μεγάλη ικανοποίηση και στον συγγραφέα και στον δάσκαλο. Αν, τέλος, θεωρείτε ότι ξέφυγα από τον διδακτισμό, αυτό είναι μεγάλη επιτυχία. Ο διδακτισμός είναι μεγάλη παγίδα για όλους τους δασκάλους!

3. Το βιβλίο ονομάζεται «Ο λόφος με τα κρυμμένα μυστικά. Το χρονικό μιας φανταστικής ανασκαφής». Θέλετε να μας κάνετε μια σύντομη ξενάγηση στις σελίδες του; Μιλήστε μας για αυτόν τον παράξενο λόφο με τα επτασφράγιστα μυστικά… Πώς έρχονται αυτά στην επιφάνεια;  

Ο λόφος στον οποίο αναφέρεται το βιβλίο δεν είναι φυσικός αλλά έχει σχηματιστεί από τα διαδοχικά επίπεδα της δημιουργικής ενέργειας αλλά και των  δυνάμεων της καταστροφής σε ένα χαρακτηριστικό ελληνικό τοπίο. Το τοπίο είναι τόσο βολικό για τις ανάγκες των ανθρώπων, που αυτοί έρχονται και κατοικούν εκεί, δημιουργώντας τα μεγάλα και μικρά έργα τους. Όμως συνεχώς παραμονεύουν οι δυνάμεις της καταστροφής, πόλεμοι, πλημμύρες, φωτιά, εχθροί, που μετατρέπουν τα ανθρώπινα έργα σε ερείπια. Τα στρώματα αυτά των ερειπίων συγκεντρώνονται το ένα επάνω στο άλλο σχηματίζοντας έτσι έναν λόφο, που στα σπλάχνα του κρύβει και φυλάει τα μυστικά των ανθρώπων που έζησαν και δημιούργησαν σε κάθε περίοδο, με έναν ιδιαίτερο κάθε φορά τρόπο. Όλα αυτά αποκαλύπτονται όταν ένας αρχαιολόγος διαπιστώνει το ενδιαφέρον αυτού του λόφου, ξεκινάει την ανασκαφή και αποκαλύπτει ένα ένα τα στρώματα, βρίσκει τα κατάλοιπα της ζωής των ανθρώπων κάθε εποχής, αναπλάθει τις ιστορίες τους και στο τέλος ‘γράφει την μεγάλη ιστορία αυτού του σπουδαίου και παράξενου τόπου που λέγεται Ελλάδα.

4. Επιλέξατε να διανθίσετε το κείμενό σας με ασκήσεις και παιχνίδια. Πόσο σημαντικό είναι το να παρακινούνται οι μικροί αναγνώστες να εμπεδώσουν τα όσα έμαθαν με διαδραστικό τρόπο; Ως εκπαιδευτικός, θα θέλατε τον γονέα παρόντα, δίπλα στο παιδί που διαβάζει το βιβλίο, για να το βοηθάει με τις ασκήσεις και να συμπληρώνει τις γνώσεις του ή προτιμάτε ένα παιδί αυτόνομο αναγνώστη; 

Όλοι οι παιδαγωγοί συμφωνούν πως ο καλύτερος τρόπος για την απόκτηση γνώσης είναι η βιωματική συμμετοχή των παιδιών. Οι δραστηριότητες που προτείνει το βιβλίο αποτελούν έναν απλό και εύκολο τρόπο γι αυτό. Θα ήταν βέβαια εξαιρετικά γόνιμο οι δραστηριότητες αυτές να διευρυνθούν και με εξωσχολικές δράσεις που να έχουν στόχο την επαφή και γνωριμία των μαθητών με εικόνες και περιβάλλοντα παλαιότερων εποχών, σαν κι αυτές που αναφέρονται στο βιβλίο. Όπως π.χ. επισκέψεις σε μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους, επαφή με επαγγέλματα που έχουν χαθεί, κι ακόμα βόλτες στην υπέροχη ελληνική φύση, που σχεδόν αναλλοίωτη από την αρχαιότητα, αποτέλεσε το φυσικό υπόβαθρο, στο οποίο αναπτύχθηκε ο ελληνικός πολιτισμός σε όλες του τις εποχές και τις εκφάνσεις. Τα μνημεία θα πρέπει να ενταχθούν γενικότερα στις δραστηριότητες της εκπαίδευσης αλλά και της ελληνικής οικογένειας, ως μέρος αυτού που λέγεται δημιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου: Φύση, μνημεία, παιχνίδι, παρέα, ταβέρνα. Άλλη μια πρόταση πολιτισμού από τη νεώτερη Ελλάδα σε έναν εξαιρετικά πιεσμένο και αλλοτριωμένο άνθρωπο. Τέλος, ως προς την παρουσία των γονέων, γενικώς είμαι της άποψης ότι θα πρέπει να βρισκόμαστε δίπλα στα παιδιά – αλλά και στους μεγάλους- μόνο εάν μας το ζητούν.

5. Ιστορία και Αρχαιολογία. Δυο αδελφές, παραδοσιακές επιστήμες που αλληλοσυμπληρώνονται. Πόσο μπορούν να τραβήξουν το ενδιαφέρον των νεαρών αναγνωστών; Πού βασίζεστε για να τους κινητοποιήσετε να ενδιαφερθούν για το παρελθόν, σε μια εποχή που τείνει να βλέπει αποκλειστικά και μόνο στο (ψηφιακό) μέλλον; 

Αυτό που θα πρέπει να γίνει σαφές στα παιδιά είναι ότι το ψηφιακό μέλλον δεν υπάρχει χωρίς το ίχνος του ανθρώπινου ποδιού στις λάσπες του παρελθόντος. Η γνώση του παρελθόντος, δηλαδή πού πατάμε και πού βρισκόμαστε κυριολεκτικά, είναι απολύτως αναγκαία για να μην πελαγοδρομούμε (μια πιθανή ελληνική λέξη για το σερφάρισμα) χαμένοι στην παγκοσμιοποίηση. Αυτά φυσικά είναι θεωρίες που δεν είναι κατανοητές από τα παιδιά. Μέσα από το βιβλίο όμως προσπαθώ να τους δείξω πρώτα ότι το να ζουν σε ένα τόπο όπου παντού ξεπηδάει η ιστορία είναι μια μεγάλη τύχη, που θα πρέπει να τους δημιουργεί υπερηφάνεια. Αφετέρου να μάθουν πως ό,τι συμβαίνει στην ιστορία δεν είναι μια διαδικασία ανεξάρτητη από μας αλλά πως είναι αποτέλεσμα επιλογών ανθρώπων, ηγετών και πολιτών, που με τις καθημερινές μεγάλες και μικρές αποφάσεις τους μπορούν να διαμορφώσουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο ζουν. Άρα να καταλάβουν, ότι το εδώ και το τώρα που βιώνουμε, άρα και το μέλλον μας, δεν είναι αποτέλεσμα τύχης αλλά συνέπεια συγκεκριμένων επιλογών του παρελθόντος.  Αν το βιβλίο συμβάλει έστω και ελάχιστα σ’ αυτή η συνειδητοποίηση, αυτό θα είναι για μένα η πιο μεγάλη επιτυχία.

6. Πάμε λίγο στη διδασκαλία της ιστορίας στο ελληνικό σχολείο. Έχετε άποψη για τα βιβλία, τόσο του δημοτικού, όσο και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης; Συχνά διαβάζουμε σειρά αντιπαραθέσεων επιστημόνων και πολιτικών σχετικά με την ύλη, τον λόγο, τις ιδεολογίες. Η δική σας γνώμη; Είναι δυνατόν να συμφωνήσουμε όλοι στο τι και πώς θα διδάσκεται;

Δεν είναι δυνατόν να συμφωνήσουμε όλοι στο πώς και τι πρέπει να διδάσκεται, γιατί η ιστορία, ως το πιο πολιτικό από όλα τα μαθήματα, είναι φυσικό να εμπλέκεται σε ιδεολογικές διαμάχες. Όμως αυτά στα οποία πρέπει όλοι να συμφωνήσουμε είναι πρώτον να ξαναδώσουμε στην ιστορία την γοητεία και το μαγνητισμό που έχει ως μάθημα και δεύτερον, μέσα από την διδασκαλία της να εμπνεύσουμε στα παιδιά υπερηφάνεια για την εθνική τους ταυτότητα. Όλα τα άλλα είναι δευτερεύοντα.

7. Έχω την αίσθηση ότι αρχαιολογία, τόσο στη θεωρία, όσο και (κυρίως) στην πράξη, απουσιάζει από το ελληνικό σχολείο. Η ενασχόληση των παιδιών με αυτήν περιορίζεται στην μη τυπική εκπαίδευση και συμβαίνει σπάνια, μόνο αν ο γονιός έχει «το ψώνιο». Έχετε εικόνα για το ποια στοιχεία της αρχαιολογικής γνώσης και ποιες εκδοχές της μεταβιβάζονται στους μαθητές. Τι, κατά τη γνώμη σας, θα άλλαζε στη συγκρότηση της προσωπικότητάς τους αν τα παιδιά έπαιρναν ενεργά μέρος σε ανασκαφές, έστω για μια φορά στη ζωή τους;

Τα τελευταία 10-15 χρόνια νομίζω ότι δίδεται μεγαλύτερη έμφαση στην αρχαιολογία απ’ ότι παλαιότερα, κυρίως με τα εκπαιδευτικά προγράμματα σε μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους, στα οποία συμμετέχουν μαθητές. Όμως δεν ξέρω αν αυτά συσχετίζονται με την διδασκαλία του μαθήματος της ιστορίας και αν έχουν άμεση αντανάκλαση στην κατανόησή της. Πάντως στο τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ, που έχω την τύχη να εργάζομαι, εμπνέουμε τους φοιτητές μας προς αυτή την κατεύθυνση, παράγουμε διδακτορικές διατριβές με θέμα τη χρήση της Αρχαιολογίας στη διδασκαλία της Ιστορίας και φυσικά δεχόμαστε επισκέψεις μαθητών στην πανεπιστημιακή ανασκαφή στο Πλάσι Μαραθώνα. Αυτό το τελευταίο δεν είναι αρκετό, βέβαια, για να τους αλλάξει τη συγκρότηση της προσωπικότητάς τους, όπως λέτε, αλλά συχνά ανάγεται, καθ’ ομολογίαν τους, σε σπουδαία εμπειρία ζωής.

8. Πόσο εύκολο είναι για τους μικρούς μαθητές να κατανοήσουν την αφηρημένη έννοια του ιστορικού χρόνου όσο και αυτήν του μακρινού παρελθόντος, της αρχαιότητας;

Δεν είναι καθόλου εύκολο! Συχνά τα παιδιά μπερδεύουν τον Αγαμέμνονα, τον Περικλή και τον Ιουστινιανό, χωρίς να μπορούν να τους τοποθετήσουν στη σωστή χρονική ακολουθία. Εδώ θα βοηθούσε πολύ η ‘στρωματογραφία’ της Ιστορίας που προτείνει το βιβλίο. Χρησιμοποιώ εδώ έναν όρο της ανασκαφικής διαδικασίας, κατά την οποία κάθε ανώτερο στρώμα είναι συνήθως νεότερο του υποκειμένου του, και μπορεί να ‘εικονογραφήσει’ πολύ καθαρά τη χρονική ακολουθία. Ο ιστορικός χρόνος και το παρελθόν μπορούν, επίσης, να γίνουν σαφέστερα στα παιδιά, αν ενταχθούν στη αντίληψη του χρόνου ενός σύγχρονου αιώνα, κατά τον οποίο ζουν οι τρεις παρούσες γενεές, του παιδιού, των γονέων και των παππούδων του.

9. «Ο λόφος με τα κρυμμένα μυστικά» κυκλοφορεί στην 10η πλέον έκδοσή του, σπάνιο για παιδικό βιβλίο. Πού νομίζετε ότι οφείλεται η επιτυχία του;

Νομίζω πως είναι ένα βιβλίο που παρά τα χρόνια του δεν έχει ξεπεραστεί ούτε έχει αντικατασταθεί, παρά την πληθώρα των εκδόσεων. Έχει γίνει, θα λέγαμε, ένα “κλασικό” βιβλίο. Διαχρονικό το κάνει η πρωτοτυπία και ταυτοχρόνως η απλότητά του. Δεν θα πρέπει να παραλείψουμε και τον σπουδαίο ρόλο της εικονογράφησης, που αποδίδει εικονιστικά όσα αναφέρονται στα κείμενα. Επίσης, σημαντικό στοιχείο για την επιτυχία του βιβλίου είναι το γεγονός πως ό,τι αναφέρεται είναι απολύτως τεκμηριωμένο από την ιστορική και αρχαιολογική έρευνα με βάση την αντίστοιχη βιβλιογραφία που παρατίθεται στο τέλος. Σήμερα λοιπόν, σε μια εποχή που γράφονται και εκδίδονται πολλά και διάφορα, αποτελεί εγγύηση ένα παιδικό βιβλίο για την ελληνική ιστορία, γραμμένο όχι μόνο με πλήρη επιστημονική εγκυρότητα από έναν πανεπιστημιακό αλλά και με αγάπη για την πατρίδα μας.

10. Το βιβλίο κυκλοφορεί και στα αγγλικά με τον τίτλο “The hill of the hidden secrets: The chronicle of an imaginary excavation” και μετάφραση της Γεωργίας Κοφινά. Έχετε εικόνα για το ποιοι αγοράζουν την αγγλική έκδοση;

Διάφοροι. Από Έλληνες παπούδες που το στέλνουν στο εξωτερικό στα εγγόνια τους για να μάθουν τη ελληνική ιστορία μέχρι πάρα πολλούς ξένους που έχουν συνδέσει την Ελλάδα με την αρχαιολογία. Φαντάζομαι πάντως πως όλοι γοητεύονται από το εύστοχο εξώφυλλο, καθώς και από τον τίτλο. Πάντα οι έννοιες του μυστικού και της αποκάλυψής του, καθώς και η διαδικασία της ανασκαφής είναι κάτι που προκαλεί ενδιαφέρον σε όλους.

11. Ακούτε μικρά παιδιά να λένε πως όταν μεγαλώσουν θα γίνουν αρχαιολόγοι; Οι φοιτητές σας στο πανεπιστήμιο, που ναι μεν είναι ενήλικες, αλλά όταν συμπληρώνουν το μηχανογραφικό τους είναι ακόμα παιδιά, έστω και μεγάλα, έρχονται στην πλειονότητά τους να φοιτήσουν στη σχολή συνειδητά, ή βρίσκονται στα έδρανα τυχαία;

Έχουμε την τύχη πάνω από το 50% των φοιτητών μας να έρχονται στο τμήμα συνειδητά. Συχνότατα είναι παιδιά πεπαιδευμένων οικογενειών, άρα υπάρχει προπαίδεια. Μ’ αυτούς δουλεύουμε άνετα και δημιουργικά. Υπάρχει και ένα ποσοστό γύρω στο 25% που έρχονται ως δεύτερες ή τρίτες επιλογές και χρειάζεται αρκετή προσπάθεια εκ μέρους μας να τους εμπνεύσουμε ότι η επιλογή τους δεν πάει χαμένη. Σε όλους πάντως προσπαθούμε να δείξουμε ότι η Αρχαιολογία είναι μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα επιστήμη, που συνδυάζει θεωρητική γνώση και πρακτική άσκηση. Απαιτεί όμως αφοσίωση, πάθος, ερευνητικό δαιμόνιο και συνθετική ικανότητα. Κι ακόμη αντοχή στις δυσκολίες της έρευνας πεδίου, στις σκόνες των αρχαιολογικών αποθηκών και ατέλειωτες ώρες μελέτης στις βιβλιοθήκες.

12. Ως λαός με (αντικειμενικά) πλούσια ιστορία είμαστε γνώστες αυτής ή αναπαράγουμε μια εθνοκεντρική ιστορία, χωρίς ουσιαστικά να έχουμε εθνική συνείδηση; Μπορούν τα καλά εκπαιδευτικά βιβλία να προετοιμάσουν μια νέα γενιά που θα αντιμετωπίσει διαφορετικά, τουλάχιστον πιο δημιουργικά, τα όσα της έχει κληροδοτήσει το παρελθόν;

Πολύ σωστά επισημαίνετε την αντίφαση: Πλούσια ιστορία, μειωμένη ή χαλαρή εθνική συνείδηση και, θα συμπλήρωνα, ελλιπής συναισθηματική συγκρότηση. Άρα, χωρίς ορθοφροσύνη και χωρίς σαφή κριτήρια, γινόμαστε εύκολα θύματα της οποιασδήποτε γοητευτικής εξουσίας. Εδώ βρίσκεται μία από τις μεγάλες αδυναμίες μας ως λαού.  Γι αυτό είναι απολύτως απαραίτητη μια νέα προσέγγιση της ιστορίας μας από το ίδιο το Υπουργείο Παιδείας αλλά και από τον κάθε δάσκαλο ξεχωριστά μέσα και έξω από την τάξη. Δραστική μείωση της ύλης και βάρος αφενός στα μεγάλα επιτεύγματα της φυλής μας που θα μας τονώσουν την εθνική συνείδηση και αφετέρου επισήμανση των σοβαρότατων λαθών και αδυναμιών μας, που μας οδήγησαν στις εθνικές καταστροφές. Αυτό το πλαίσιο, σε συνδυασμό με τα καλά εκπαιδευτικά βιβλία μπορεί να βοηθήσει να γίνουμε ένας πιο ώριμος και συνειδητός ιστορικά λαός.

13. Πρόσφατα, άκουσα μια φίλη, της οποίας ο γιος σπουδάζει απόλυτα συνειδητά ιστορία, να απολογείται (κατά μία έννοια) αντ΄αυτού για την επιλογή του και φυσικά να προβληματίζεται για την επαγγελματική του αποκατάσταση. Ποιο είναι το μέλλον της Ιστορίας και της Αρχαιολογίας σε μια εποχή που οι κλασικές σπουδές και οι κοινωνικές επιστήμες περνούν κρίση, γιατί δεν δημιουργούν επαγγελματίες που θα «βρουν μια καλή δουλειά;»

Αυτό είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα που σήμερα μας απασχολεί: Οι δυσκολίες επαγγελματικής αποκατάστασης των πτυχιούχων μας. Από την άλλη, έχει πολλαπλώς αποδειχθεί ότι το μεγαλύτερο εφόδιο στη ζωή δεν είναι συγκεκριμένα πτυχία που υποτίθεται ότι οδηγούν σε ασφαλή επαγγελματική αποκατάσταση αλλά η συγκροτημένη και ανεπτυγμένη προσωπικότητα, που μας ανοίγει δρόμους παντού. Και νομίζω ότι οι σπουδές Ιστορίας και Αρχαιολογίας, στην ουσία δηλαδή η γνώση του παρελθόντος, είναι μια πόρτα που μας ανοίγει το μέλλον σε οτιδήποτε θελήσουμε να ασχοληθούμε.