ΑΝΟΙΞΤΕ ΤΑ ΠΑΡΑΘΥΡΑ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ

0

Φανταστείτε έναν παιδικό σταθμό, όπου χαρούμενα πεντάχρονα γράφουν, διαβάζουν, προσθέτουν τετραψήφιους αριθμούς και παίζουν σκάκι με άνεση τύπου Κασπάροφ. Υπάρχει. Είναι η Μοντεσσοριανή Σχολή Ζαφρανά στη Θεσσαλονίκη. Συνάντησα την κυρία Μαρία Ζαφρανά, την ιδρύτρια της Σχολής και ομότιμη καθηγήτρια Ψυχολογίας της Παιδαγωγικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, στη διάρκεια ημερίδας σχετικά με την προσχολική ηλικία και τη λειτουργία του εγκεφάλου, που οργάνωσε ο Μοντεσσοριανός Πολυχώρος στην Αθήνα. Ενθουσιώδης και ακούραστη, μίλησε για τα παιδιά και τις ανεξάντλητες δυνατότητές τους, καθώς και τις προκλήσεις που εμείς οι γονείς συναντάμε στην ανατροφή τους. Μετά τη συνάντησή μας γέμισα το μυαλό και το τετράδιό μου με πολύτιμες πληροφορίες και συμβουλές και την καρδιά μου με μία λέξη: ΣΕΒΑΣΜΟΣ.

Μπορούν όλα τα παιδιά προσχολικής ηλικίας να φτάσουν σε υψηλό γνωστικό επίπεδο;
Σε μεγάλο βαθμό, ναι. Με βάση τα πρόσφατα ευρήματα των νευροεπιστημών, που ασχολούνται με τη μελέτη της δομής και λειτουργίας του εγκεφάλου, έχει αποδειχτεί ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι το αποτέ-λεσμα της αλληλεπίδρασης κληρονομικών καταβολών και περιβαλλοντικών επιδράσεων. Πάνω στη «γενετική προίκα» κάθε παιδιού δομείται η «νευρωνική καλωδίωση» του εγκεφάλου, που αποτελεί τη βάση της μάθησης, της σκέψης και των συγκινήσεων. Αν λοιπόν η οικογένεια και το σχολείο προσφέρουν τα κατάλληλα ερεθίσματα στο παιδί, στη σωστή χρονική συγκυρία, τότε το παιδί μπορεί να αναπτύξει στο έπακρο τις ικανότητές του. Πρέπει να καταλάβουμε ότι η εκπαίδευση δεν είναι απλώς προϋπόθεση για μια καλύτερη ζωή. Είναι το απόλυτο προαπαιτούμενο για την ίδια την ανάπτυξη του εγκεφάλου.

Και πρέπει τα ερεθίσματα να δίνονται από τόσο νωρίς; Οι περισσότεροι έχουμε την εντύπωση ότι σε αυτήν την ηλικία τα παιδιά αρκεί να παίζουν…
Φυσικά και το παιχνίδι παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του παιδιού. Γι’ αυτό και η επαφή του παιδιού με τα κατάλληλα εκπαιδευτικά υλικά θα πρέπει να γίνεται με παιγνιώδη τρόπο. Όμως υπάρχει κάτι πολύ σημαντικό που πρέπει να γνωρίζουν και οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί: ο εγκέφαλος του παιδιού έχει περιόδους ειδικής ευαισθησίας ή «παράθυρα ευκαιρίας», όπως τα ονομάζουμε, δηλαδή χρονικά διαστήματα κατά τη διάρκεια των οποίων είναι βιολογικά προγραμματισμένος για την ανάδυση μιας ικανότητας. Όπως λοιπόν το παιδί παθιάζεται με το περπάτημα, όταν πρωτομαθαίνει να στέκεται στα πόδια του, με τον ίδιο τρόπο θα παθιαστεί με τους αριθμούς, τα γράμματα ή την ξένη γλώσσα, όταν ανοίξει το αντίστοιχο παράθυρο ευκαιρίας.

Και πότε «ανοίγουν» αυτά τα «παράθυρα ευκαιρίας»;
Κατά κύριο λόγο στη διάρκεια της «χρυσής εποχής» του ανθρώπου, δηλαδή στα πρώτα έξι χρόνια της ζωής του, οπότε ο εγκέφαλος έχει εκπληκτικές ικανότητες μάθησης. Και πιο συγκεκριμένα, το «παράθυρο ευκαιρίας» για τη συναισθηματική ωρίμανση και την κοινωνικοποίηση είναι από τη γέννηση μέχρι το τέλος του δεύτερου έτους. Το «παράθυρο» για τη γλώσσα, συμπεριλαμβανομένης της γραφής και της ανάγνωσης, είναι ανοιχτό μέχρι τον έκτο χρόνο ζωής. Το «παράθυρο» για τη μαθηματική-λογική σκέψη ανοίγει τον πρώτο χρόνο και παραμένει ανοιχτό μέχρι τα πέντε. Το «παράθυρο» για την ξένη γλώσσα είναι ανοιχτό από τη γέννηση μέχρι και τα έξι χρόνια, ενώ για τη μουσική εκπαίδευση από τα 3-10 χρόνια της ζωής του παιδιού.

Δηλαδή όταν το παιδί αρχίσει τη θεσμικά προγραμματισμένη υποχρεωτική του εκπαίδευση, τα «παράθυρα ευκαιριών» έχουν κλείσει;
Με εξαίρεση τη μουσική, αυτό ακριβώς συμβαίνει. Γι’ αυτό λέμε και ξαναλέμε ότι τα παιδιά προσχολικής ηλικίας θα πρέπει να αναπτύσσονται μέσα σε ένα κατάλληλο περιβάλλον που διασφαλίζει τις προϋποθέσεις για την ψυχική υγεία του παιδιού, ενώ ταυτόχρονα του παρέχει πλούσια ερεθίσματα κάθε είδους και επιτρέπει να κινείται αυτόνομα και ελεύθερα, να επιλέγει δραστηριότητες και να δημιουργεί έργα που έχουν νόημα γι’ αυτό. Οργανώνοντας ένα τέτοιο περιβάλλον, οι τάξεις μοιάζουν περισσότερο με εργαστήρια, κατάλληλα εξοπλισμένα με πλούσιο εκπαιδευτικό υλικό. Μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον τα παιδιά όχι μόνο μαθαίνουν με μεγάλη ευκολία, αλλά συνδέονται συναισθηματικά κατά τρόπο θετικό με τη γνώση, καθώς μέσα από την πράξη βιώνουν τη χαρά της ανακάλυψης και της δημιουργίας.

Αυτό είναι λοιπόν το «μαγικό» που γίνεται στη σχολή σας… 
Στην ουσία, ναι. Κατ’ αρχάς φέρνουμε σε επαφή τα παιδιά με τη γνώση με τρόπο παιγνιώδη, όπως ξαναείπα. Μας βοηθά πολύ το παιδαγωγικό υλικό της Μοντεσσόρι για τα μαθηματικά, το οποίο να σημειωθεί πως το 2005 αξιολογήθηκε ως το καλύτερο υλικό στον κόσμο για την ανάπτυξη της λογικής-μαθηματικής σκέψης του παιδιού της προσχολικής ηλικίας, κυρίως γιατί το βοηθά να ταυτίζει το συγκεκριμένο με το αφηρημένο και έτσι να κατανοεί έννοιες που το ωθούν να αναπτύσσει με τρόπο θαυμαστό το μυαλό του. Δεν εστιάζουμε μόνον εκεί όμως. Ασχολούμαστε πολύ και με την ψυχική υγεία του παιδιού, βοηθώντας το να αγαπά και να εκτιμά τον εαυτό του, δίνοντας έμφαση στη δουλειά του και όχι στο ποιος είναι. Γι’ αυτό αποφεύγουμε χαρακτηρισμούς, είτε θετικούς είτε αρνητικούς. Δεν θα πούμε ποτέ δηλαδή «Μπράβο, Κωστάκη, είσαι πολύ έξυπνος», αλλά «Είναι πολύ έξυπνο αυτό που σκέφτηκες». Επίσης, δίνουμε πολύ χρόνο στο παιδί να σκεφτεί, κάθε παιδί χρειάζεται τον χρόνο του και κάθε παιδί πρέπει να αισθάνεται χαρά για τη γνώση που ανακαλύπτει.

Πολλοί υποστηρίζουν ότι το παιδί που φτάνει σε τέτοιο γνωστικό επίπεδο στο νηπιαγωγείο, μπορεί και να βαρεθεί στο δημοτικό. 
Αυτά είναι λόγια ανθρώπων που ταυτίζουν τη μάθηση με την καταπίεση. Είναι ποτέ δυνατόν να σκεφτόμαστε ότι η κεκτημένη γνώση είναι κάτι αρνητικό; Επιπλέον, νομίζετε ότι τα παιδιά που δεν έχουν φτάσει σε αυτό το γνωστικό επίπεδο δεν πλήττουν και εκείνα στο δημοτικό; Δυστυχώς πλήττουν και επιπλέον διακατέχονται από άγχος, καθώς εισέρχονται απροετοίμαστα σε ένα στρεσογόνο και ανταγωνιστικό περιβάλλον. Είναι σήμερα επιστημονικά αποδεδειγμένο ότι η μάθηση παρεμποδίζεται κάτω από συνθήκες άγχους. Σκεφτείτε για ποια σχολεία μιλάμε. Για σχολεία στατικά στη διάρκεια μιας ολόκληρης εκατονταετίας. Για ένα άκαμπτο εκπαιδευτικό σύστημα, τη στιγμή που το ζητούμενο των σύγχρονων κοινωνιών είναι η ευλυγισία της σκέψης. Για δασκάλους που επικεντρώνονται στην ανάπτυξη δύο ειδών νοημοσύνης, τη λογική και τη γλωσσική, αγνοώντας την ανάπτυξη των υπολοίπων, εξίσου σημαντικών μορφών νοημοσύνης, όπως είναι η διαπροσωπική, η ενδοπροσωπική, η χωροταξική, η μουσική και η κιναισθητική νοημοσύνη. Για την εμμονή μέχρι σήμερα στον παπαγαλισμό που σφίγγει σαν κορσές και πνίγει τη σκέψη.

Κάνει το σχολείο λάθη, κάνουμε και εμείς οι γονείς πολλά λάθη από ό,τι φαντάζομαι. 
Δυστυχώς, οι γονείς δεν εκπαιδεύονται για τον πιο σημαντικό ρόλο της ζωής τους και είναι απόλυτα φυσιολογικό να πειραματίζονται και να πελαγοδρομούν σε ένα συγκρουσιακό περιβάλλον. Νομίζω πως δεν μαθαίνουν να σέβονται το παιδί τους. Και τι σημαίνει σέβομαι το παιδί μου; Του προσφέρω εμπειρίες και ερεθίσματα, το βοηθώ να αυτονομηθεί, σέβομαι τις επιλογές του και το αφήνω να έρθει αντιμέτωπο με τις συνέπειες των πράξεών του. Το αγκαλιάζω, το επαινώ, δεν το κρίνω συνεχώς, του δίνω σημασία και προσοχή. Εμείς εδώ στην Ελλάδα έχουμε ταυτίσει την αγάπη με την υποκατάσταση. Υποκαθιστούμε το παιδί στις βασικές λειτουργίες του, το ντύνουμε, το ταΐζουμε και επιλέγουμε εμείς αντί για αυτό, λέγοντάς του ότι είναι μικρό ακόμα. Το μήνυμα όμως που παίρνει το παιδί είναι ότι δεν είναι σε θέση να αποφασίζει για τον εαυτό του, ότι δεν είναι ικανό, οδηγώντας το έτσι στην ανασφάλεια και τη χαμηλή αυτοεκτίμηση.

Κλείνοντας, θέλω να μου μιλήσετε λίγο για την τιμωρία. Είστε κάθετα αντίθετη σε κάθε είδους τιμωρία. Μπορούν οι γονείς να βάλουν όρια, χωρίς να τιμωρούν τα παιδιά τους;
Η τιμωρία, η χρήση κάθε είδους βίας, λεκτικής ή σωματικής, σπάει τη σχέση ανάμεσα στον γονιό και το παιδί του. Δημιουργεί μνησικακία και καλλιεργεί τον φόβο. Ο φόβος δεν  προσφέρει τίποτα· αντιθέτως, νεκρώνει την ψυχή του παιδιού. Το παιδί που βιώνει αυτά τα συναισθήματα ενδεχομένως θα γίνει ένας επιθετικός και ανασφαλής ενήλικας. Με τρυφερότητα, δικαιοσύνη και αγάπη πρέπει να αντιμετωπίζουμε τις εντάσεις. Να στεκόμαστε ισότιμα απέναντι στο παιδί μας, να το ακούμε. Να το φέρνουμε αντιμέτωπο με επιλογές και ευθύνες. Αν το υπηρετούμε και το υποκαθιστούμε, κατασκευάζουμε έναν μικρό τύραννο. Να το σεβόμαστε, να το αγαπάμε. Αγάπη, αγάπη, αγάπη.