Ο ΟΙΔΙΠΟΥΣ ΤΥΡΑΝΝΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ-Η ΠΡΩΤΗ ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΑΡΧΑΙΟΥ ΔΡΑΜΑΤΟΣ

0

Τα καλοκαίρια, περίοδος διακοπών αλλά και πολιτιστικών απολαύσεων, το θέατρο και η μουσική, τα θεάματα γενικότερα, αφήνουν πολύ συχνά τους εσωτερικούς θεσμικούς χώρους τους (θέατρα και αίθουσες συναυλιών) για να ταξιδέψουν σε ρωμαϊκά ωδεία (όπως είναι το Ηρώδειο), σε αρχαία θέατρα, με πρώτο και καλύτερο το ξακουστό της Επιδαύρου, σε κάστρα αλλά και σε χώρους που αρχικά δεν ήταν προορισμένοι για να υπηρετήσουν τέτοιους σκοπούς. Περίοπτη θέση, στις εκδηλώσεις αυτές, είχε και συνεχίζει να έχει το αρχαίο δράμα πάνω στο οποίο στηρίχτηκε το μοντέρνο ευρωπαϊκό θέατρο. Ο λόγος σήμερα για την τραγωδία του Σοφοκλή Οιδίπους Τύραννος, με την οποία ξεκινά μια νέα εποχή για το δυτικό θέατρο.

Οι Ακαδημίες

Στην Ιταλία, όπου οι τέχνες και τα γράμματα γνωρίζουν νέα άνθηση, κατά την περίοδο της Αναγέννησης, οι κύκλοι των λογίων, οι περίφημες Academie (Ακαδημίες), δίνουν τον τόνο στις πολιτιστικές «επαναστατικές» εξελίξεις που θα γνωρίσει η Δύση. Στη Vicenza (Βιτσέντσα), πόλη στο Βένετο και πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας, 60 χιλιόμετρα δυτικά της Βενετίας, μια μικρή ομάδα, οι «Ολύμπιοι», ιδρύουν το 1555 τη δική τους Ακαδημία, την Academia Olimpica, η οποία έμελλε να κάνει το μεγάλο βήμα και να φέρει πολύ πιο κοντά στο ευρύτερο κοινό το κλασικό θέατρο. Στη Βιτσέντσα υπήρχε ήδη ένα θέατρο (μια ξύλινη κτηριακή κατασκευή), στο οποίο έδιναν παραστάσεις που ήταν προορισμένες για να διασκεδάζουν την αριστοκρατία δίχως περαιτέρω φιλοδοξίες, ενδεικτική είναι άλλωστε η παντελής απουσία του δράματος.

Λίγο καιρό μετά την ίδρυσή της, η Ακαδημία κάνει λόγο για την αναγκαιότητα του δράματος στο σύγχρονο θέατρο τόσο σαν φιλολογική όσο και σαν σκηνική προσέγγιση, και οι ακαδημαϊκοί μας είναι αποφασισμένοι να δώσουν νέα πνοή στις θεατρικές δραστηριότητες της Βιτσέντσα. Τα πρώτα ανανεωτικά (από κάθε άποψη) θεάματα, παραγωγές, όπως θα λέγαμε σήμερα, της Academia Olimpica λαμβάνουν χώρα στα κτήρια τα οποία ο λόγιος αυτός κύκλος στεγάστηκε σταδιακά και όπως μαρτυρούν οι αρχειακές πηγές που διαθέτουμε. Η στροφή των «Ολυμπίων» σε ένα ρεπερτόριο της εποχής τους, όπως, μεταξύ άλλων, ο Μανδραγόρας του Μακιαβέλι, και οι συνεχείς προσπάθειές τους να μεταφράζονται και να αποδίδονται τα έργα του κλασικού, ελληνικού και λατινικού θεάτρου στην κοινή ιταλική δεν άργησαν να τους οδηγήσουν στην πρώτη μοντέρνα παραγωγή δράματος στη Δύση.

Θέατρον θέας άξιον  

Θεωρητικοί αλλά και πραγματιστές, οι «Ολύμπιοι»  καταλαβαίνουν ότι ο θεατρικός λόγος για να ακουστεί χρειάζεται, όπως και στην αρχαία Ελλάδα, τον χώρο του. Έτσι, αποφασίζουν στις 15 Φεβρουαρίου 1580 την ανέγερση θεάτρου και αναθέτουν το έργο στον ξακουστό ουμανιστή αρχιτέκτονα και μέλος της Ακαδημίας τους, Αντρέα Παλάντιο (1508-1580), που άφησε ανεξίτηλη τη σφραγίδα του και επηρέασε όσο κανείς άλλος την εξέλιξη της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Το Teatro Olipmico (Τεάτρο Ολίμπικο) είναι το τελευταίο έργο του Παλάντιο, καθότι θεμελιώθηκε τη χρονιά του θανάτου του και αποπερατώθηκε το 1584 από τον μαθητή του Βιντσέντσο Σκαμότσι. Το θέατρο χτίστηκε στο εσωτερικό ενός μεσαιωνικού κτηριακού συμπλέγματος και θεωρείται, κατά γενική αποδοχή, το πρώτο στεγασμένο θέατρο, εμπνευσμένο, όμως, από την αρχαιότητα.

Η συνύπαρξη του αρχαίου και του αναγεννησιακού στοιχείου στην αρχιτεκτονική του Παλάντιο θα δώσει το περίφημο παλαντιανό ύφος, το οποίο θα επηρεάσει γενιές δημιουργών και θα συμβάλει σημαντικά στην επικράτηση του κλασικισμού. Η εντυπωσιακή σκηνή του θεάτρου με τις προοπτικές φυγές και τις αρχιτεκτονικές προσόψεις, ένα πράγματι αναγεννησιακό κόσμημα, έβαλε σε σκέψεις τους «Ολυμπίους» που ήθελαν να το εγκαινιάσουν ως άρμοζε. Αρκετό καιρό πριν από την ολοκλήρωση της ανέγερσής του, τα μέλη της Ακαδημίας είχαν αρχίσει τις συζητήσεις για τα λαμπρά εγκαίνια. Ύστερα από ατελείωτες διαπραγματεύσεις για το θεατρικό είδος το οποίο θα εγκαινίαζε το αριστούργημα του Παλάντιο, αν δηλαδή θα έπρεπε να στραφούν στη σύγχρονή τους λογοτεχνική παραγωγή ή στο αρχαίο δράμα, ζήτησαν από τον «Ολύμπιο» ποιητή και ελληνιστή, Fabio Pace, να μεταφράσει τον Οιδίποδα του Σοφοκλή, αλλά εκείνος αρνήθηκε. Οι σημερινοί μελετητές τείνουν να συμφωνήσουν πως ο Pace δεν ανταποκρίθηκε θετικά διότι είχε προσβληθεί από την άρνηση των συναδέλφων του ακαδημαϊκών να εγκαινιάσουν το θέατρο με ένα δικό του έργο. Η προσωπική φιλοδοξία είναι, όπως πάντα, άβυσσος!

Ο Οιδίπους της θεατρικής πρωτοπορίας

Η απόφαση των μελών της Ακαδημίας να στραφούν στο αρχαίο δράμα εντάσσεται φυσικά στο ευρύτερο πνεύμα της Αναγέννησης η οποία, ως κίνημα, διεκδικούσε τον τίτλο του «θεματοφύλακα» αλλά και του συνεχιστή της κλασικής παράδοσης. Η θέλησή τους να «οικειοποιηθούν» τον Οιδίποδα, μέσω μιας μετάφρασης στην καθομιλουμένη, και να θέσουν, εν τέλει, τον θεμέλιο λίθο μια θεατρικής πρωτοπορίας, μαρτυρεί, ει μη τι άλλο, τη νεωτερικότητα της αναγεννησιακής σκέψης. Η αρνητική στάση του Pace δεν ήταν, τελικά, ικανή να αναχαιτίσει την πραγμάτωση του σχεδίου γιατί ο Βενετσιάνος λόγιος Orsatto Giustiniani (η οικογένεια Giustiniani ήταν από τις σημαντικότερες της Βενετίας) δέχτηκε να συμμετάσχει στο εγχείρημα μεταφράζοντας την τραγωδία του Σοφοκλή. Δεν ήταν άλλωστε η πρώτη εμπειρία του… Το αξιοθαύμαστο όμως είναι ότι η πρόσληψη της θεατρικής δράσης από τους ουμανιστές λόγιους και η πραγμάτωση του σχεδίου τους ανοίγουν τον δρόμο όχι μόνον για τη μοντέρνα θεατρική στέγη (το θέατρο-κτήριο) και την ανανέωση (με τις μεταφράσεις) του δραματικού λόγου, αλλά εγγράφουν μέσα στην προοπτική της Αναγέννησης και τη μοντέρνα σκηνοθεσία! Με τον Οιδίποδα αυτόν και την ανάθεση της σκηνικής παρουσίασής του στον Angelo Ingegneri ξεκινά στις 3 Μαρτίου του 1585, το βράδυ των εγκαινίων του Teatro Olipmico, μια ιστορία αναγέννησης που συνεχίζεται έως τις μέρες μας. Στην πραγματεία που μας κατέλειπε ο Ingegneri, Del Modo di Rappresentare le favole Sceniche (σε ελεύθερη μετάφραση: Τρόπος της παρουσίασης των σκηνικών έργων), καταγράφεται (στο δεύτερο μέρος της) με πάσα ακρίβεια η σκηνοθεσία του εν λόγω Οιδίποδα, ο οποίος έρχεται ως πρακτική επεξηγηματική του θεωρητικού (πρώτου μέρους) της πραγματείας και αποτελεί ένα από τα σπάνια ντοκουμέντα τα οποία θα έπρεπε να έχουν υπόψη οι σκηνοθέτες και άλλοι σεμνοί του θεάτρου «υπηρέτες»!
Παράλειψη μεγάλη θα ήταν αν δεν μιλούσαμε για τη μουσική του Οιδίποδα που ανατέθηκε στον μεγάλο συνθέτη Andrea Gabrieli (1533-1585) και η οποία διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο, καθότι κύριο και πρωταρχικό στοιχείο της ταυτότητας του χορού. Η μουσική γραφή του συνθέτη, που δεν έχει σχέση με το υπόλοιπο έργο του, ούτε με τη μουσική που ως τότε είχε γραφτεί για τη σκηνή, συνδυάζει ένα είδος ψαλμωδικής αφήγησης και ρητορικής μαδριγαλίου (πολυφωνικό τραγούδι της εποχής) προσδίδοντας έναν τόνο εξαιρετικά δραματικό και αφήνοντας να διαφανούν διακριτικά  κάποιες πρώτες απόπειρες οπερατικής γραφής. Ο Οιδίποδας του Teatro Olipmico είναι και θα παραμείνει στην ιστορία του θεάτρου η πρώτη μοντέρνα παράσταση αρχαίου δράματος.