ΚΑΡΝΑΒΑΛΙΑ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΧΟΡΩΝ ΤΩΝ ΜΕΤΑΜΦΙΕΣΜΕΝΩΝ

0

Πώς να διώξει κανείς τον χειμώνα και το κρύο, να προστατεύσει τις καλλιέργειες, την ευκαρπία και πολλά άλλα; Κατευνάζοντας θεότητες πίστευαν πολύ πολύ παλιά. Και ειδικά οι κοινωνίες όπου οι αγροτικές εργασίες ήταν η κύρια πηγή επιβίωσης οργάνωναν ένα σωρό τελετές και εορτασμούς για τον σκοπό αυτόν. Σε αυτές τις παλιές παγανιστικές γιορτές, που σηματοδοτούσαν την έξοδο από τον χειμώνα και την ανανέωση της φύσης, έχουν τις ρίζες τους όλα τα καρναβάλια μας. Χριστιανικό πια έθιμο (με εξαίρεση τους προτεστάντες), αυτές οι εβδομάδες που προηγούνται της Σαρακοστής και της νηστείας για το Πάσχα φέρουν ακόμα μνήμες από εκείνα τα πολύ παλιά χρόνια και τα πολύ παλιά ξεφαντώματα.

Οι κραιπάλες των αρχαίων  

Από τους πιο μακρινούς προγόνους του σημερινού καρναβαλιού είναι τα Λουπερκάλια και τα Σατουρνάλια. Η γιορτή των Λουπερκαλίων ελάμβανε χώρα κάθε Φεβρουάριο σε ένα σπήλαιο του Παλατίνου λόφου όπου είχαν ανατραφεί, σύμφωνα με την παράδοση, ο  Ρώμος  και ο Ρωμύλος. Ένας από τους ιερείς (Λουπέρκους) βύθιζε ένα σπαθί στο αίμα των θυσιασμένων ζώων και το ακουμπούσε στο κεφάλι δύο νεαρών πατρικίων συμβολίζοντας  έτσι τον εξαγνισμό των βοσκών αλλά και προκαλώντας τη γενική θυμηδία που κατέληγε σε ένα τεράστιο τσιμπούσι. Μετά το φαγητό ακολουθούσε η μεταμφίεση: οι συνδαιτυμόνες ντύνονταν με τα δέρματα των ζώων που είχαν θυσιαστεί και έτρεχαν στην πόλη κρατώντας λουριά με τα οποία χτυπούσαν Ρωμαίους και Ρωμαίες που έβρισκαν στον δρόμο τους, καθώς πίστευαν ότι με τον μαγικό αυτόν τρόπο ευνοούσαν την ευτοκία. Οι εορτασμοί συμβόλιζαν τη γονιμότητα και τον εξαγνισμό (februare στα λατινικά) που έδωσε το όνομά του στον μήνα Φεβρουάριο. Όσο για τα Σατουρνάλια, οι Ρωμαίοι τα ταύτιζαν με τα ημέτερα Κρόνια. Το πιο σημαντικό, όμως, πέραν των νενομισμένων θυσιών, της ανταλλαγής των δώρων και των υπαίθριων παζαριών που έστηναν, ήταν η αντιστροφή των κοινωνικών ρόλων, όπως και στα Κρόνια. Οι δούλοι είχαν το δικαίωμα όχι μόνον να συμμετέχουν στα τυχερά παιχνίδια αλλά και να συμπεριφέρονται σαν αφέντες απέναντι στους ελεύθερους πολίτες και κυρίους τους. Η πρόσκαιρη αυτή αποδοχή μιας πλήρως απελευθερωμένης κοινωνίας οδηγούσε σε ξέφρενα γλέντια και ενίοτε σε κραιπάλες τις οποίες θέλησε να πατάξει, στη συνέχεια, ο χριστιανισμός, για τον οποίον ο όρος Σατουρνάλια ήταν ταυτόσημος με τα Όργια.

Η γιορτή των τρελών

Ο χριστιανισμός, που διαδέχεται τον πολυθεϊσμό, δεν βλέπει, φυσικά, με καλό μάτι τις πανηγυρικές ακρότητες, αλλά η Εκκλησία ξέρει πολύ καλά ότι θα πρέπει να δειχτεί ανεκτική. Έτσι –ω του παραδόξου θαύματος!– για κάμποσους αιώνες η ευσεβέστατη Δύση θα επιτρέψει τη Γιορτή των Τρελών που περιγράφεται και από τον Βίκτωρα Ουγκό στο μυθιστόρημά του Η Παναγία των Παρισίων. Λαός και κλήρος γινόταν ένα και το αυτό με μοναδική πρόθεση τη –μέχρι τελικής εξουθενώσεως– διασκέδαση. Τα χαρακτηριστικά των πάνδημων αυτών εορτασμών ήταν οι μεταμφιέσεις, οι χοροί, τα μεθοκοπήματα, τα θεάματα του δρόμου, οι φάρσες, οι ταχυδακτυλουργοί, οι μάγοι και όλα όσα είχαν θέση μέσα σε μια μεγάλη «αυλή θαυμάτων». Οι κληρικοί έπαιζαν με τον κοσμάκη ζάρια μέσα στις εκκλησίες ενώ στη συνέχεια έβγαιναν στους δρόμους για να πάρουν μέρος σε αυτό που σήμερα ονομάζουμε πομπή του καρναβαλιού. Όταν η Γιορτή των Τρελών έφτανε στο αποκορύφωμά της, οι συμμετέχοντες εξέλεγαν παμψηφεί των πάπα τους –κληρικός ή και λαϊκός ενίοτε– ο οποίος οδηγούσε την πομπή. Ντυμένοι με τα πολύχρωμα κοστούμια τους και προστατευμένοι πίσω από τις μάσκες τους, λαός και κλήρος, επιδίδονταν σε πάσης φύσεως εκκεντρικότητες! Επισήμως βέβαια όλα αυτά γίνονταν για να τιμηθεί, τάχα μου τάχα μου, ο ταπεινός όνος που μετέφερε τον Ιησού στα Ιεροσόλυμα και γι’ αυτό την έλεγαν και Εορτή του Όνου. Ιδού λοιπόν που ο σκοπός αγιάζει τα μέσα! Τα σημερινά καρναβάλια, όπως μπορεί εύκολα να καταλάβει κανείς, είναι ένα παγανιστικό απομεινάρι που κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα φόρεσε τον χριστιανικό χιτώνα του. Ο όρος αυτός καθαυτόν εμφανίζεται για πρώτη φορά στα ιταλικά στον 13ο αιώνα και είναι από το λατινικό «carnem levare» (βγάζω το κρέας από τη διατροφή), το οποίο σηματοδοτούσε την αρχή της σαρακοστιανής περιόδου.

Οι μάσκες της Γαληνοτάτης

Οι μεταμφιέσεις, οι χοροί, οι παρελάσεις και οι ξέφρενες καρναβαλικές διασκεδάσεις έγιναν με την πάροδο του χρόνου παγκόσμιες. Μεγάλες και μικρές ευρωπαϊκές, αμερικανικές και λατινοαμερικανικές πόλεις συναγωνίζονται για το ποια θα στήσει τη λαμπρότερη γιορτή πριν αρχίσει η επιβεβλημένη, από την Εκκλησία, κάθαρση. Η λέξη όμως καρναβάλι ήταν και παραμένει ταυτισμένη με τη Βενετία, που ο πληθυσμός της τριπλασιάζεται ακόμη όσο διαρκούν οι πάνδημες αυτές γιορτές. Αν μια πόλη διεκδικούσε τον τίτλο της βασίλισσας του καρναβαλιού αυτή είναι το δίχως άλλο η Γαληνοτάτη. Η μάσκα, κατεξοχήν σύμβολο του καρναβαλιού, κάνει την εμφάνισή της στη Βενετία, όπου και νομιμοποιείται επισήμως το 1268. Ο νόμος, μάλιστα, επιτρέπει τις μάσκες όχι μόνον κατά την περίοδο του καρναβαλιού, αλλά για έξι ολόκληρους μήνες τον χρόνο! Έτσι η Βενετία γίνεται το βασίλειο της μάσκας και οι Βενετσιάνοι οι μεγαλύτεροι θιασώτες της. Η ζήτηση της κομψής αυτής «καλύπτρας», πίσω από την οποία επιτρέπεται η κάθε τρέλα, είχε αποτέλεσμα τη δημιουργία των περίφημων εργαστηρίων όπου ταλαντούχοι τεχνίτες έφτιαχναν πραγματικά αριστουργήματα, πολλά από τα οποία βρίσκονται σήμερα στα μουσεία. Η bauta (μπάουτα), που τόσες φορές απαθανάτισε στους πίνακές του ο μεγάλος Βενετός ζωγράφος Πιέτρο Λόνγκι, γίνεται το επίσημο ρούχο-μάσκα της λαμπρής αυτής Δημοκρατίας, το οποίο υιοθετήθηκε τόσο από τον ανδρικό όσο και από τον γυναικείο πληθυσμό της. Η μεταξωτή μαύρη κάπα (tabarro), το –επίσης μαύρο– τρίκοχο καπέλο και η λευκή μάσκα (larva ή volto), που προσέδιδε κάτι το μεταφυσικό, ήταν και παραμένει, μέχρι σήμερα, το σύμβολο της μεγάλης μυθολογίας του βενετσιάνικου καρναβαλιού. Οι δε κυρίες της αριστοκρατίας, που φυσικά κι εκείνες είχαν κάθε δικαίωμα να δράσουν κρυφίως, φορούσαν τη χαρακτηριστική moretta (μαύρη οβάλ βελούδινη μάσκα) που τους εξασφάλιζε την ανωνυμία.   Η δημοκρατικότητα, όμως, του καρναβαλιού δεν επέτρεπε άλλες διακρίσεις: ευγενείς και μη υιοθετούσαν όλοι τους τις μεταμφιέσεις που επέβαλλε η ιστορική στιγμή, η επικαιρότητα ή ακόμα και η παράδοση: Τούρκοι με ναργιλέδες, γιατροί θεράποντες της πανώλης, Γερμανοί δικηγόροι, αγριάνθρωποι, διάβολοι από τις εσχατιές της κόλασης, αλλά και χαρακτηριστικές φυσιογνωμίες της Κομέντια ντελ άρτε (Commedia dell’arte) κυκλοφορούσαν παντού στην πόλη των δόγηδων και σπάνια θα συναντούσε κανείς Βενετσιάνο δίχως μπάουτα κατά την τόσο ιδιαίτερη αυτήν περίοδο του καρναβαλιού. Ύστερα από πολλές περιπέτειες και κακοτυχίες, το βενετσιάνικο καρναβάλι έκανε και πάλι δυναμικά την εμφάνισή του κατά τη δεκαετία του 1970 και συνεχίζει μέχρι σήμερα δίνοντας τον τόνο στον μεγάλο παγκόσμιο χορό των μεταμφιεσμένων!