ΚΑΙ ΔΡΟΜΟ ΠΑΙΡΝΕΙ, ΔΡΟΜΟ ΑΦΗΝΕΙ…

0

ΠΑΡΑΜΥΘΙΑΚΟΙ ΗΡΩΕΣ ΚΑΙ ΗΡΩΙΔΕΣ ΣΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΩΡΙΜΟΤΗΤΑ

Τα λαϊκά παραμύθια, ιδίως εκείνα που ονομάζονται μαγικά, είναι ταξίδια. Όχι μόνο επειδή ταξιδεύουν μεγάλους και μικρούς , σ’ έναν χρόνο άχρονο, στο «μια φορά κι έναν καιρό» και σε χώρες μυθικές της φαντασίας, και όχι μόνο γιατί και τα ίδια ταξιδεύουν από στόμα σε στόμα κι από τόπο σε τόπο, από την αρχαιότητα κιόλας, χωρίς να γνωρίζουν σύνορα. Είναι ταξίδια και επειδή αφηγούνται τα ίδια μία διαδρομή, μια περιπλάνηση: αυτή των ηρώων και των ηρωίδων τους.
Πρωταγωνιστής σε κάθε παραμύθι είναι ένα μοναδικό πρόσωπο, ένα αγόρι ή ένα κορίτσι, του οποίου την παράξενη ιστορία παρακολουθούμε συνήθως από τη γέννηση ως την ευτυχισμένη συνάντηση με το άλλο φύλο και τη δημιουργία ερωτικού δεσμού. Είναι ένα πρόσωπο με χαρακτηριστικά αινιγματικά, αφού μπορεί να γεννιέται με τρόπο μαγικό, όταν για παράδειγμα ένα άτεκνο ζευγάρι εύχεται να κάνει ένα παιδί, «κι ας είναι και φίδι», ή «κουρούνα», να έχει μορφή ζώου ή φυτού, όπως ο Χρυσαετός του Κόσμου, την οποία εναλλάσσει με την ανθρώπινη, να είναι ένα παιδάκι αναποδογεννημένο ή μισό, όπως ο Μισοκωλάκης. Πάντοτε, ή σχεδόν πάντοτε, αναγκάζεται να αφήσει την πατρική εστία, είτε εξαιτίας μιας κακής μητριάς (σαν τον Αυγερινό και την Πούλια), είτε επειδή οι γονείς του έχουν υποσχεθεί στο ον που τους βοήθησε να τεκνοποιήσουν πως θα του δώσουν το παιδί σαν μεγαλώσει , είτε γιατί είδε την εικόνα της Πεντάμορφης σε μια κρυφή κάμαρα και θέλει να ψάξει να την βρει, είτε για να κερδίσει τα στοιχήματα του βασιλιά…
Η περιπλάνησή τους, γεμάτη περιπέτειες και απρόσμενες συναντήσεις με περίεργα όντα, κινδύνους και δοκιμασίες, έχει πάντοτε, όπως ξέρουμε, αίσιο τέλος. Όμως αυτό το αίσιο τέλος δεν τους χαρίζεται, πρέπει οι ίδιοι να το κερδίσουν, αντιμετωπίζοντας όλα όσα τους συμβαίνουν στη διάρκεια του ταξιδιού τους, και τα οποία είναι κι αυτά, πολύ συχνά, παράξενα και αινιγματικά:  ήρωες και ηρωίδες συναντούν δράκισσες με τόσο μακριά φρύδια που τους κλείνουν τα μάτια και δεν τις αφήνουν να δουν – κι αυτό που κάνουν είναι να τους τα κόψουν, κερδίζοντας έτσι την μητρική τους προστασία που θα τους βοηθήσει στη συνέχεια του παραμυθιού. Συναντούν ζώα αδύναμα (μυρμήγκια, μέλισσες, ψαράκια) που κινδυνεύουν, και τα βοηθούν. Μπορεί ακόμα να χρειαστεί να φάνε σκουληκιασμένα φρούτα, επαινώντας το δέντρο για τη φρεσκάδα τους, και να ανταμειφθούν: στο εξής τριαντάφυλλα πέφτουν από το στόμα του κοριτσιού που φέρθηκε με καλοσύνη,  όταν γελά, και μαργαριτάρια από τα μάτια του, όταν κλαίει…
Χωρίς ποτέ τα παραμύθια να λένε τις λέξεις συμπόνια, ευγένεια, καλοσύνη, χωρίς ποτέ να είναι άμεσα διδακτικά, δείχνουν με τις αινιγματικές εικόνες τους τρόπους συμπεριφοράς και αντιμετώπισης των δύσκολων δοκιμασιών. Και οι δοκιμασίες πολύ συχνά είναι τόσο δύσκολες, ώστε οι ήρωες και οι ηρωίδες είναι αδύνατο να ανταποκριθούν σε αυτές χωρίς βοήθεια – τότε, όλα όσα έχουν κάνει μέχρι εκείνη τη στιγμή στο ταξίδι τους μέσα στο παραμύθι, αποδεικνύονται πολύ σημαντικά: τα μικροσκοπικά, ασήμαντα μυρμηγκάκια ξεχωρίζουν μέσα σε μια μέρα τους ανακατεμένους σπόρους (από κριθάρι, από σιτάρι, από καλαμπόκι) που γέμιζαν μια ολόκληρη αποθήκη, και φτιάχνουν τρεις διαφορετικούς σωρούς, πράγμα που ο ήρωας ποτέ δεν θα κατάφερνε μόνος… τα σκουληκιασμένα δέντρα προστατεύουν και κρύβουν το κορίτσι από τη δράκισσα που το καταδιώκει να το φάει, και το βασιλόπουλο βοηθά την αγαπημένη του να «σκουπίσει και να ‘ναι σκουπισμένα και ασκούπιστα, να κουβαλήσει νερό σε ένα κόσκινο, να πλύνει μαύρα πανιά μέχρι ν’ασπρίσουν και μετά να τα ξαναπλύνει μέχρι να ξαναμαυρίσουν», προϋπόθεση για να δεχτεί τον γάμο του ζευγαριού η  μάνα του πρίγκηπα!
Οι ήρωες κι οι ηρωίδες των παραμυθιών είναι πρόσωπα που βασανίζονται και ταλαιπωρούνται, που πρέπει να αφήσουν το σπίτι τους και να περάσουν από δύσκολες δοκιμασίες, που στον δρόμο τους συναντούν σχεδόν πάντοτε κάποιον που θα τους βλάψει και κάποιον που θα τους βοηθήσει. Είναι τέτοια η μοίρα τους: αν θελήσουν να τους ξεγελάσουν θα ξεγελαστούν, αν τους απαγορέψουν να κάνουν κάτι θα το κάνουν, σαν να προκαλούν οι ίδιοι την τύχη του. Πρέπει να ακολουθήσουν τον δρόμο που τους «ανοίγεται» και να συμπεριφερθούν με τον σωστό τρόπο, να είναι δίκαιοι, ανθρώπινοι, να ξέρουν να δίνουν αλλά και να παίρνουν βοήθεια. Ο ήρωας των παραμυθιών είναι ένα πορτρέτο του Ανθρώπου, όπως λέει ο Max Luethi και η κάθε ιστορία του έχει διάσταση μυητική. Ο ήρωας και η ηρωίδα μυείται στην αντρική/γυναικεία ταυτότητα και στην ανθρώπινη κοινωνία, ακολουθώντας μια διαδρομή που τον/την οδηγεί από τη βιολογική οικογένεια στη δημιουργία της δικής του οικογένειας. Από παιδάκι, που μπορεί να μην είχε καν αποκλειστικά ανθρώπινη μορφή στην αρχή της παραμυθικής αφήγησης, φτάνει στο τέλος της ιστορίας του να έχει ενηλικιωθεί. Το πώς το καταφέρνει αυτό, εδώ κάθε παραμύθι απαντά με τον δικό του, διαφορετικό τρόπο. Κι οι τρόποι αυτοί δεν σταματούν ποτέ να μας εκπλήσσουν και να μας μαγεύουν.

Η Εμμανουέλα Κατρινάκη, Δρ. Κοινωνικής Ανθρωπολογίας EHESS, είναι Επστημονική Υπεύθυνη του Εργαστηρίου Μελέτης της Παιδικής Ηλικίας .