Κώστας Στοφόρος: Η λογοτεχνία έχει μεγάλη εκπαιδευτική δύναμη, αρκεί να μην επιδιώκει να εκπαιδεύει

0

Με αφορμή το καινούργιο του βιβλίο Το μακρύ ταξίδι του Καραβάτζο, ο συγγραφέας Κώστας Στοφόρος μιλάει στο Τaλκ για την προεφηβική και εφηβική λογοτεχνία και την εκπαιδευτική της δύναμη, για την ιστορία, το σύγχρονο σχολείο, αλλά και τη σχέση μυθοπλασίας και πραγματικότητας, που συχνά μας ξεπερνάει!

1. Αγαπητέ κ. Στοφόρο, παρακαλώ συστηθείτε στο κοινό του Τaλκ.

Είμαι δημοσιογράφος για περισσότερο από τρεις δεκαετίες και με το γράψιμο ασχολούμαι από τα μαθητικά και κυρίως από τα πανεπιστημιακά μου χρόνια. Το πρώτο μου βιβλίο  -«Μια εύθραυστη εποχή»- κυκλοφόρησε όταν ήμουν 24 ετών (μπορείτε να το διαβάσετε κατεβάζοντάς το ελεύθερα στο openbook). Όπως λέω στα παιδιά, όταν ήμουν μικρός έγραφα για μεγάλους και τώρα που μεγάλωσα γράφω για μικρούς. Τα τρία παιδιά μου, ο Ίων 24, η Ιόλη 17 και ο Ιάσων 15 ετών ήταν η πηγή έμπνευσης τόσο στο να γράψω μια σειρά βιβλίων για γονείς με τον τίτλο «Το ημερολόγιο ενός πατέρα», όσο και για να ασχοληθώ με την παιδική-νεανική λογοτεχνία. Δούλεψα πολλά χρόνια στην τηλεόραση κι έχω γυρίσει μια σειρά ντοκιμαντέρ. Συνεργάζομαι σε εκπαιδευτικά προγράμματα κι άλλα πολλά με το Μουσείο Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης και γράφω σε διάφορα έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα.

2. Σήμερα, θα μιλήσουμε για το βιβλίο σας Το μακρύ ταξίδι του Καραβάτζο, όμως πριν από αυτό… πρέπει να αναφερθούμε και στα προηγούμενα βιβλία σας με τους ίδιους πρωταγωνιστές. Ποιοι είναι, ποιες περιπέτειες έχουν ζήσει και ποιος ο στόχος σας μέσα από αυτή τη σειρά των περιπετειών αυτής της παρέας;

Η πρώτη περιπέτεια -η μόνη που δεν κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέδρος- ήταν «Η κούπα του Πτολεμαίου -περιπέτεια στο Πόρτο Ράφτη» (Ιπτάμενο Κάστρο). Γεννήθηκε από μια βραδιά παραμυθιού και από ένα τραγούδι, τη «Μπαλάντα του Αντρίκου» σε στίχους Κώστα Βάρναλη και μουσική Μίκη Θεοδωράκη. Οι τέσσερις βασικές ηρωίδες έχουν πάρει τα ονόματά τους από αυτό το τραγούδι: Κατερίνα, Ζωή, Αντιγόνη, Ζηνοβία. Μαζί τους Ο Δημήτρης και ο Γιάννης και άλλοι ήρωες που εμφανίστηκαν στα επόμενα βιβλία με πιο σημαντικούς τον Σάββα και κυρίως τον Ιάσονα που έχει γίνει βασικός πρωταγωνιστής από το δεύτερο βιβλίο και πρώτο από τον «Κέδρο», τον «Κώδικα της Λέρου- περιπέτεια στο νησί της Άρτεμης». Ακολούθησαν «Η πέμπτη πόλη των Δωριέων -περιπέτεια στη Γκιώνα», «Στα ίχνη του Ομήρου -περιπέτεια στη Χίο», «Η σπηλιά του δράκου -περιπέτεια στη Καστοριά», «Το ελάφι της Ρόδου -περιπέτεια στα Δωδεκάνησα», «Στον ιστό της Αράχνης -από τη Ρώμη στη Κατάνια και τη Κεφαλονιά» και τέλος ο «Καραβάτζο»… Δεν έχω έναν στόχο, αλλά πολλούς: Ο πιο βασικός είναι να μοιραστώ τα όσα ξέρω κι έχω δει σε τόπους που αγάπησα και την ιστορία τους. Να βοηθήσω τους αναγνώστες να κάνουν τις δικές τους ανακαλύψεις. Να κεντρίσω την περιέργεια που είναι η πηγή κάθε γνώσης. Να διασκεδάσω εγώ γράφοντας και τα παιδιά διαβάζοντας. Να ακολουθήσουμε μαζί τα νήματα μυστηρίων. Να έχουμε τροφή για σκέψη. Κάθε βιβλίο μου είναι κι ένα δικό μου ταξίδι ανακάλυψης. Μαθαίνω γράφοντας και μοιράζομαι.

3. Φτάνουμε, λοιπόν, στην περιπέτεια στη Θράκη και στο Μακρύ ταξίδι του Καραβάτζο. Καταρχάς, τι δουλειά έχει ο σπουδαίος Ιταλός ζωγράφος στην Αλεξανδρούπολη;

Πρόκειται για μυθιστορηματική επινόηση η οποία βασίζεται σε ένα γεγονός που μου φάνηκε αρκετά παράδοξο: Πως ο Άγιος Εύπλους, δεύτερος πολιούχος της Κατάνια στη Σικελία, άγιος ελληνικής καταγωγής που μαρτύρησε στην εποχή του Διοκλητιανού, έφτασε να είναι και ο άγιος προστάτης των ναυτικών στην Αίνο της Ανατολικής Θράκης. Σήμερα υπάρχει αντίγραφο της εκκλησίας του Αγίου Εύπλου στην παραλία της Αλεξανδρούπολης. Σε όλη την Ελλάδα συναντιέται μόνο στη Χίο. Η επινόηση είναι πως ο -πραγματικός- πειρατής Πέτρος Λάντζας παρήγγειλε στον Καραβάτζο έναν πίνακα με το μαρτύριο του Αγίου Εύπλου προκειμένου αν το δωρίσει στην εκκλησία της Αίνου. Όμως από εκεί και πέρα αρχίζει η περιπέτεια του πίνακα που διατρέχει όλη την ελληνική ιστορία, μέχρι τις μέρες μας.

4. Αναφέρεστε, επίσης, στη Δόμνα Βισβίζη. Θέλετε να μας πείτε δυο λόγια για την παραγνωρισμένη [ομολογώ ότι την έμαθα πέρυσι, μέσα από τα βιβλία που κυκλοφόρησαν με αφορμή τα 200 χρόνια από την Επανάσταση] ηρωίδα του 1821;

Δυστυχώς κι εγώ την ανακάλυψα πολύ αργά και αυτή στάθηκε η αφορμή για να αποφασίσω το βιβλίο μου να διαδραματίζεται στη Θράκη. Η άγνοιά μου μου έδωσε να καταλάβω πόσο λίγα ξέρουμε στ’ αλήθεια για την Επανάσταση του ’21. Και θέλησα από την άγνοαι αν περάσω στη γνώση τόσο για μένα όσο και για τους αναγνώστες. Σήμερα τολμώ να πω πως θεωρώ τη Δόμνα Βισβίζη ισάξια, αν όχι ανώτερη της Μπουμπουλίνας. Κι αυτό γιατί πήγε να πολεμήσει αφήνοντας πίσω της τα πάντα. Καθώς αυτή κι ο άντρας της ο Αντώνης ήταν από την Αίνο στην ουσία ήξεραν πως δύσκολα θα γυρνούσαν πίσω. Θυσίασαν τα πάντα για τον Αγώνα. Σκεφτείτε ότι στο πλοίο ήταν όλη η οικογένεια μαζί. Ο Αντώνης Βισβίζης σκοτώθηκε κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες -σύμφωνα με μια εκδοχή δολοφονήθηκε από Έλληνες, διότι αρνήθηκε να σκοτώσει ο ίδιος τον Οδυσσέα Ανδρούτσο. Η Δόμνα ανέλαβε τη διακυβέρνηση του πλοίου μετά τον θάνατό του, όμως στο τέλος της το πήραν και το χρησιμοποίησαν ως πυρπολικό. Στη συνέχεια έζησε μέσα σε μεγάλη ανέχεια στο Ναύπλιο, μάταια περιμένοντας κάποια αξιοπρεπή αποζημίωση. Ευτυχώς ο γιος της Θεμιστοκλής που πήγε στο Παρίσι χάρη στο Φιλελληνικό Κομιτάτο, γοήτευσε τους ξένους, μορφώθηκε και μπόρεσε γυρνώντας να τη βοηθήσει.

5. Δεν θέλω να πω πολλά για την υπόθεση, για να μη δώσουμε… spoilers στους εφήβους μας, αλλά τι θα τους λέγατε εσείς, ώστε να τους παρακινήσετε να διαβάσουν το βιβλίο σας;

Κυρίως επικεντρώνω στο μυστήριο και στην αγωνία για να τους παρακινήσω, ειδικά όταν συζητώ με παιδιά που απέχουν από το διάβασμα. Το σίγουρο είναι πως δεν πετυχαίνεις τίποτε κουνώντας τους το δάχτυλο. Πρέπει να βοηθήσεις να καταλάβουν ότι το διάβασμα μπορεί να γίνει διασκέδαση. Θα έπρεπε σε όλα τα σχολεία της χώρας, τουλάχιστον μια φορά τον μήνα να γίνονται επισκέψεις συγγραφέων που να μοιράζονται τη δουλειά τους με τα παιδιά και να αποδεικνύουν τη διασκεδαστική πτυχή της ανάγνωσης.

6. Τα λογοτεχνικά σας κείμενα πάντοτε εμπεριέχουν και ιστορική γνώση, εκτός από μυθοπλασία. Θα ήθελα να μου μιλήσετε για το πώς αντιλαμβάνεστε την εκπαιδευτική δύναμη της λογοτεχνίας.

Υπάρχει κάτι αντιφατικό: Η λογοτεχνία έχει τεράστια εκπαιδευτική δύναμη, αρκεί να μην επιδιώκει να εκπαιδεύσει! Αν πας να κάνεις μάθημα, τα παιδιά -αναγνώστες θα γυρίσουν την πλάτη. Η όποια εκπαιδευτική λειτουργία πρέπει να βγαίνει χωρίς «διδακτισμό». Αν μοιράζεσαι αυτό που αγαπάς και ξέρεις να το κάνεις με θελκτικό τρόπο θα εκπαιδεύσεις χωρίς παιδέψεις. Από εκεί και πέρα η λογοτεχνία μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην εκπαιδευτική διαδικασία. Γιατί να μη μάθεις γεωγραφία μέσα από λογοτεχνικά κείμενα; Γιατί να μη προσεγγίσεις τα μαθηματικά μέσα από αστυνομικές ιστορίες; Σκεφτείτε σε πόσα μαθήματα θα μπορούσε να λειτουργήσει βοηθητικά ένα λογοτεχνικό κείμενο. Αυτό όμως προϋποθέτει έρευνα και γνώση, αλλά και απαλλαγή των εκπαιδευτικών από τη φρικαλέα «ύλη» που πρέπει να βγάλουν…

7. Πόσο εύκολο είναι για έναν ενήλικο να προσεγγίσει έναν έφηβο μέσα από το κείμενό του; Εσείς πώς επιλέγετε τις λέξεις σας, ώστε να μην είναι βαρετές, αλλά κατανοητές και ταυτόχρονα χρήσιμες για το λεξιλόγιο των εφήβων; Πώς εντάσσετε την αργκό τους στα βιβλία σας;

Δεν είναι εύκολο και συχνά διαβάζω βιβλία που φαίνεται πως μιλάει ενήλικος κι όχι παιδί. Επίσης μερικές φορές χρησιμοποιείται μια πολύ «δήθεν» γλώσσα και σε υποτιθέμενους «πιασάρικους» τίτλους. Αυτά τα απεχθάνομαι. Οι ήρωές μου είναι στην προεφηβεία κι αποφεύγω να πέσω στην «αργκό» για να τους κάνω πιο… εμπορικούς. Έχω τα τρία παιδιά μου και τους φίλους τους για δασκάλους, αλλά και τα δεκάδες παιδιά που συναντώ στο μουσείο και βλέπω πώς μιλάνε, πώς φέρονται, πώς αντιδρούν.

8. Και μια και πιάσαμε αυτό το θέμα: Το αναγνωστικό κοινό που είναι στην προεφηβεία και στην εφηβεία δεν είναι μεγάλο. Δυστυχώς. Αυτό, η σταδιακή εγκατάλειψη της ανάγνωσης μετά την τετάρτη-πέμπτη δημοτικού, οφείλεται μόνο στις νέες τεχνολογίες και στην αύξηση των υποχρεώσεων των παιδιών στο σχολείο; Ή φταίνε και τα βιβλία που εκδίδονται –αν και εκδίδονται και εξαιρετικά κείμενα για εφήβους; Τι(ς) πταίει; Και τι μπορούμε να κάνουμε, ώστε να διαβάζουν περισσότερη λογοτεχνία τα εφηβάκια μας;

Η τεχνολογία και η αλόγιστη χρήση της παίζει σίγουρα ρόλο. Σιγά σιγά όλοι γινόμαστε εθισμένοι της οθόνης.Όμως θα μπορούσε με τις κατάλληλες δράσεις η τεχνολογία να οδηγήσει στο βιβλίο. Πολλά απιδιά έχουν ανακαλύψει το διάβασμα μέσα από σειρές που βλέπουν. Από εκεί και πέρα, όπως είπα και πριν, πρέπει τουλάχιστον μια φορά το μήνα σε κάθε τμήμα, σε κάθε σχολείο να μπαίνει ένας συγγραφέας. Είναι τραγικό που η χώρα μας δεν έχει Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (μετά τη βάναυση κατάργησή του ΕΚΕΒΙ) ώστε να στηρίζει συστηματικά τέτοιες προσπάθειες. Η ύλη και τα μαθήματα θα πρέπει να μειωθούν τάχιστα! Όπως και η λειτουργία του σχολείου ως προθαλάμου του Πανεπιστημίου. Να υπάρχει μια ώρα την ημέρα «Ελεύθερη δράση» που να επικεντρώνει στο βιβλίο. Κάθε σχολείο πρέπει να έχει τη βιβλιοθήκη του και να είναι ανοικτή σε όλα τα διαλείμματα. Παραθέτω αυτά που έψραψε ο Παλαμάς στις αρχές του 20ού αιώνα: «…«Φαντάζομαι το σχολείον του μέλλοντος –και μέλλοντος όχι μακρυσμένου– το σχολείον της πρώτης ηλικίας, ως εν ωραίον υπαίθριον μάλλον, υπο το φως του ηλίου και των δένδρων τας σκιάς εντευκτήριον, όπου μαθηταί και διδασκάλοι θα επικοινωνούν αδελφικώς και οιονεί παίζοντες εις περιβάλλον όπου η παιδιά και η άμιλλα, το χρέος και η αγάπη, η υποχρέωσις και το αίσθημα, η μελέτη και η χαρά θα συναποτελούν αδιάρρηκτα σύνολα εναρμόνια. Ο κινηματογράφος θα έχη εκείπολλά να κατορθώση».…» («Νέα Ημέρα Τεργέστης», 9/8/1915 -Από την έκδοση «Εικόνες μεταχειρίζου, ω διδάσκαλε», του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Ολυμπίας). Παράλληλα με το σχολείο, οι Δήμοι, οι κοινότητες να υλοποιούν προγράμματα φιλαναγνωσίας. Και φυσικά οι γονείς να κάνουν την επίσκεψη στη βιβλιοθήκη και στο βιβλιοπωλείο μέρος της οικογενειακής ζωής από την πολύ τρυφερή ηλικία.

9. Εσείς, έχετε εικόνα για το αναγνωστικό σας κοινό; Τι σας λένε τα παιδιά που συναντάτε και συζητάτε μαζί τους για τα βιβλία σας;

Έχω την τύχη να συναντάω παιδιά όλων των ηλικιών σε σχεδόν καθημερινή βάση, λόγω της συνεργασίας μου με το Μουσείο Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης. Τα προγράμματα που υλοποιώ εκεί είναι σαν φυσικό συμπλήρωμα των βιβλίων μου. Ειδικά με το «Περπατάω με την τάξη μου στην Πλάκα» και τον «Περίπατο μυστηρίου» είναι σα να διατρέχουμε τις σελίδες ενός βιβλίου. Υπάρχουν και πολλά παιδιά που έχουν διαβάσει όλα τα βιβλία της σειράς, περιμένουν με αγωνία το επόμενο κι όταν λέω πως θα τη σταματήσω, διαμαρτύρονται έντονα! Νομίζω ταυτίζονται με κάποιους από τους ήρωες κι απ’ όσα μου λένε καταλαβαίνω πως τους νιώθουν δικούς τους κι όχι ως τις επινοήσεις ενός ενηλίκου.

10. Πού σκέφτεστε να στείλετε την παρέα στο επόμενο βιβλίο της σειράς;

Είναι μάλλον η πιο εύκολη ερώτηση που μου κάνετε σήμερα. Το επόμενο βιβλίο έχε ήδη γραφτεί και αναμένεται να κυκλοφορήσει στο τέλος της άνοιξης του 2023. Λογάριαζα πως θα ήταν το τελευταίο βιβλίο της σειράς κι έτσι το ονόμασα «Το τέλος του παιχνιδιού». Μόνο που στο τέλος πρόσθεσα κι ένα ερωτηματικό. Διαδραματίζεται κυρίως σε μικρονήσια του Αιγαίου και στη Λέρο. Είναι το πιο δραματικό βιβλίο της σειράς με πιο έντονο το στοιχείο του σασπένς. Απέκτησε μια… περίεργη επικαιρότητα καθώς ξεκινά από τις φυλακές των Βρυξελλών, που βρέθηκαν πρόσφατα στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, ενώ στο επίκεντρο είναι και μια «αμαρτωλή» ΜΚΟ. Το είχα ολοκληρώσει πριν τις πρόσφατες αποκαλύψεις. Η μυθοπλασία συχνά συναντά την πραγματικότητα… Διαβάστε: Κώστας Στοφόρος, ΤΟ ΜΑΚΡΥ ΤΑΞΙΔΙ ΤΟΥ ΚΑΡΑΒΑΤΖΟ. Περιπέτεια στη Θράκη, Εκδόσεις Κέδρος. Δείτε εδώ όλες τις περιπέτειες της σειράς  “Η ΠΑΡΕΑ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ που ανακάλυψε τον Κώδικα της Λέρου”.