ΕΦΗΒΕΙΑ: ΜΕΓΑΛΩΝΟΝΤΑΣ {ΜΕ} ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΜΑΣ

0

Στη μνήμη του Κώστα Γκοτζαμάνη

Η διαδρομή προς την ενήλικη ζωή είναι σπουδαία, συχνά δύσκολη, αλλά στο τέλος της ξεκινά μια νέα φάση της ζωής του ανθρώπου. Αναζητώντας διάφορα άρθρα σε σχέση με την εφηβεία, «σκόνταψα» πολλές φορές στη λέξη πέρασμα και ψάχνοντας την ετυμολογία της οδηγήθηκα σε κάποια συνώνυμα του ρήματος περνάω· ένα από αυτά ήταν το διασχίζω: σκίζω στα δύο, πορεύομαι σε μια περιοχή και την περνάω απ’ άκρη σ’ άκρη. Αυτή η λέξη με έκανε να διασχίσω τον χώρο του γραφείου και να αρπάξω ένα αγαπημένο βιβλίο από τη βιβλιοθήκη μου. Πρόκειται για το Μεγαλώνοντας {με} το παιδί μου, του ψυχίατρου-ψυχοθεραπευτή Κώστα Γκοτζαμάνη, από τις εκδόσεις Πατάκη, γραμμένο με τρόπο τόσο εύληπτο, χωρίς θεωρητικές υπερβολές, που το κάνει προσιτό και εύχρηστο για όλους. Κάθε φορά που το διαβάζω, πότε ως θεραπεύτρια πότε ως μητέρα πότε ως κόρη, ανακαλύπτω κάτι νέο, σκέφτομαι και κάτι διαφορετικό. Ξεφύλλισα, λοιπόν, αυτόν τον σύγχρονο «οδηγό επιβίωσης» και έφτασα στα κεφάλαια όπου ο συγγραφέας καταπιάνεται με την εφηβεία.

Η ιστορία του παιδιού που ήθελε να διασχίσει τον δρόμο
Εκεί βρήκα την κατάλληλη ιστορία για να ξεκινήσω ένα άρθρο για το πέρασμα στην εφηβεία. «Η ιστορία του παιδιού που ήθελε να διασχίσει τον δρόμο» έχει πρωταγωνιστές τον Θοδωρή και τη μητέρα του, την Αναστασία. Ο Θοδωρής θα πάει Α’ γυμνασίου και η Αναστασία ανησυχεί σε σχέση με τη διαδρομή προς το σχολείο, που το χωρίζει από το σπίτι ένας μεγάλος δρόμος. Ο νεαρός λέει «θα διασχίσω μόνος τον δρόμο», η μητέρα λέει «αυτό ξέχασέ το»  και οι αναγνώστες γινόμαστε κοινωνοί μιας κλιμακωτής διαπραγμάτευσης. Ο γιος θέλει να αυτονομηθεί και η μητέρα δεν μπορεί να πάρει απόφαση πως θα πρέπει να αποχωριστεί το παιδί και να υποδεχτεί τον έφηβο. Η μονομαχία είναι αγωνιώδης. Η μητέρα χρησιμοποιεί όσα όπλα βαστά η φαρέτρα της. Το πιο ακονισμένο είναι ο φόβος. «Αν πάθεις οτιδήποτε θα πεθάνω». Και κάπου εκεί «πεθαίνει» η μεταξύ τους ουσιαστική επικοινωνία.

Το ρίσκο της αυτονομίας
Ο συγγραφέας, αφού παραθέτει τη συζήτηση μητέρας-γιου, αναλύει και μοιράζεται με τον αναγνώστη τις σκέψεις του. «Το ρίσκο της αυτονομίας» είναι από τα αγαπημένα μου κεφάλαια. Ο ίδιος γράφει: «Η ζωή μας είναι ένας αδιάκοπος αγώνας για να κερδίσουμε την αυτονομία μας. Στην πραγματικότητα, η αυτονομία ταυτίζεται με τη δυνατότητα του ανθρώπου να προετοιμάζεται και να τολμά να περνά έγκαιρα από τη μια φάση της ζωής στην επόμενη, να αναλαμβάνει τους αντίστοιχους ρόλους και να αντεπεξέρχεται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στις ειδικές απαιτήσεις κάθε φάσης. Η ίδια η γέννησή μας είναι η πρώτη μεγάλη μας κίνηση προς την αυτονομία. Εγκαταλείπουμε τη μήτρα της μητέρας μας… Ο μητρικός οργανισμός μάς εξασφάλιζε όλα τα απαραίτητα… Και όμως, ενώ απολαμβάναμε όλη αυτή την προσφορά του μητρικού οργανισμού, ξαφνικά αυτός ο ίδιος οργανισμός αρχίζει να συσπάται και να μας εξωθεί με βίαιο τρόπο, σαν να μας πετάει έξω με τις κλοτσιές…»
Ακολουθεί ο τοκετός. Η μητέρα καλείται να αποχωριστεί το έμβρυο από το σώμα της για να γεννηθεί το παιδί και το έμβρυο αποχωρίζεται τον ασφαλή χώρο της μήτρας, την ωκεάνια αίσθηση ασφάλειας, για να βρεθεί στον ωκεανό της ζωής. «Κάθε μετάβαση έχει πόνο, έχει κόπο, έχει προσπάθεια, αλλά έχει και τη χαρά για όλα τα καινούργια που ανοίγονται μπροστά μας», γράφει σε κάποιο άλλο σημείο ο Γκοτζαμάνης και συνεχίζει: «Το παιδί δεν είναι μόνο του στα βήματα της αυτονόμησής του. Υπάρχουν δίπλα του οι άνθρωποι που έχουν την ευθύνη να το βοηθήσουν να μεγαλώσει, έχουν την ευθύνη να του μάθουν να τολμάει, να εμπιστεύεται τον εαυτό του, τις επιθυμίες του, έχουν την ευθύνη να το παροτρύνουν να προχωρήσει μπροστά για να βρει τη δική του διαδρομή στη ζωή». Ο έφηβος είναι ένας περιπατητής της ζωής, στο δισάκι του κουβαλά ό,τι του ετοίμασαν από το σπίτι…

Ξεχωριστό αναπτυξιακό στάδιο
Ο G. Stanley Hall (1844-1924), ο πρώτος πρόεδρος της Αμερικανικής Ψυχολογικής Εταιρείας και σημαντική προσωπικότητα στη διαμόρφωση της αναπτυξιακής ψυχολογίας, χαρακτήριζε την εφηβεία περίοδο αυξημένης συναισθηματικότητας και αντιθέσεων. Όποιος ζει με έναν έφηβο δεν μπορεί παρά να συμφωνήσει. Μπροστά στα μάτια του εκτυλίσσονται καθημερινά καρέ διάθεσης ανεβασμένης στα ουράνια και την επόμενη στιγμή κατάθλιψης, σκηνές αυτοπεποίθησης σχεδόν δίχως όρια και αμέσως μετά παραπόνων και ανασφάλειας, στιγμές μεγάλης γενναιοδωρίας, ταχύτατα εναλλασσόμενες με στιγμές απέραντου εγωισμού.
Το πιο σπουδαίο σημείο, όμως, της θεωρίας του Hall είναι η ιδέα ότι η εφηβεία αποτελεί θεμέλιο λίθο της εξελικτικής διαδικασίας του ανθρώπινου είδους. Τόσο ο ίδιος όσο κάμποσοι ακόμα θεωρητικοί της εποχής του πίστευαν πως το αναπτυσσόμενο παιδί περνάει από στάδια που αντιστοιχούν στα εξελικτικά βήματα του είδους, από το πρωτόγονο στάδιο της βρεφικής ηλικίας προς το πολιτισμένο, ώριμο στάδιο των ενηλίκων. Η εφηβεία είναι πιο ευέλικτη και δημιουργική από οποιαδήποτε άλλη περίοδο ανάπτυξης. Ο Hall μάλιστα πίστευε πως οι έφηβοι είναι κυριολεκτικά το μέλλον του είδους μας!
Με τη σειρά του, ο Φρόιντ (1856–1939), όπως και ο Hall, θεωρούσε την εφηβεία ως ξεχωριστό στάδιο, επειδή είναι η περίοδος κατά την οποία οι άνθρωποι μπορούν πλέον να επιτελέσουν τη βιολογική επιταγή της αναπαραγωγής και η σεξουαλική συνεύρεση αποκτά ζωτική σημασία και γίνεται κίνητρο συμπεριφοράς. Ο «πατέρας της ψυχανάλυσης» πίστευε πως η ορμητική εμφάνιση της σεξουαλικής διέγερσης που συνοδεύει την ήβη ξυπνάει ξανά πρωτόγονα ένστικτα (εκείνα του σταδίου της βρεφικής ηλικίας) και ταράζει την ψυχολογική ισορροπία που έχει κατά πολύ εδραιωθεί  στη μέση παιδική ηλικία.

Ακροβασίες και ισορροπία
Στο σημείο αυτό, πρέπει να αναφέρω ότι αν δεν έχουν ολοκληρωθεί κάποιες βασικές ψυχικές διεργασίες στην παιδική ηλικία τότε είναι αρκετά πιθανό, αν όχι βέβαιο, πως στην εφηβεία τα πράγματα θα είναι δύσκολα, καθώς η έλλειψη ισορροπίας προκαλεί συγκρούσεις και ανακόλουθες συμπεριφορές. Η  ψυχική σκευή  του εφήβου έχει να επιτελέσει ένα πολύ σοβαρό αναπτυξιακό έργο: Να αποκαταστήσει την ισορροπία των ψυχικών δυνάμεων του νέου ανθρώπου, δίνοντας του τη δυνατότητα να ενταχθεί στην κοινωνία με έναν σταδιακά πιο ώριμο, με έναν ενήλικο, τρόπο.
Τα τελευταία χρόνια έχει φανεί πως, αντίθετα με τις αντιλήψεις για την εφηβεία ως συμβολικό χώρο μόνιμου συναισθηματικού αναβρασμού, όσο προχωρά η ανάπτυξη του εφήβου τα σκαμπανεβάσματα γίνονται σπανιότερα και τα συναισθήματα ηπιότερα. Αυτό εξηγείται σε μεγάλο βαθμό από την αύξηση της ικανότητας ρύθμισής τους. Στην πρώτη εφηβεία οι μετωπιαίοι λοβοί ίσως είναι ανίκανοι να αντιμετωπίσουν τα συναισθήματα που εκρήγνυνται σαν πυρομαχικά από το οπλοστάσιο των ορμονών. Στην πορεία, οι μετωπιαίοι λοβοί ωριμάζουν και έτσι «πήζει» και το μυαλό, διευκολύνοντας τη ρύθμιση των συναισθημάτων. Στο κατά πόσο η ρύθμιση αυτή θα επιτευχθεί, παίζει σπουδαίο ρόλο η γονική ζεστασιά και αντοχή, όπως και η διαμόρφωση των κοινωνικών προσδοκιών που σχετίζονται με το φύλο και τη σεξουαλική ταυτότητα.
Η σπουδαία παιδοψυχίατρος και ψυχαναλύτρια Φρανσουάζ Ντολτό (1908-1988) συνήθιζε να λέει πως ο έφηβος μοιάζει με τον αστακό κατά την εποχή που αλλάζει το κέλυφός του: είναι εκτεθειμένος σε όλους τους κινδύνους και στην ανάγκη να κατασκευάσει ένα νέο κέλυφος. Πράγματι, το σώμα μεταμορφώνεται, το πνεύμα και τα συναισθήματα διευρύνονται και απλώνουν σαν πέπλο την ενέργεια τους. Έτσι μεταμορφώνεται και η ψυχή. Όλη αυτή η αλλαγή, που ο καθένας αντιμετωπίζει με δικό του τρόπο, δημιουργεί μεγάλη αναταραχή. Η ψυχή και το σώμα καλούνται να ισορροπήσουν, ο έφηβος είναι σωστός ακροβάτης. Το δίχτυ ασφαλείας, το πλεγμένο από την οικογένεια, είναι ακόμα εν εξελίξει και είναι σημαντικό να έχει αντοχή, ώστε να αντέχει στον χρόνο και στους κραδασμούς.

Εφηβεία και πολιτισμικό πλαίσιο
Το δίχτυ αυτό είναι επίσης άμεσα συνδεδεμένο με ένα ευρύτερο πλέγμα, τον κάθε πολιτισμό και τους ανθρώπους του. Αυτή η σύνδεση παίζει σπουδαίο ρόλο στην εδραίωση της ταυτότητας, μιας από τις πιο σύνθετες πλευρές της ανάπτυξης των εφήβων. Η συνθετότητά της είναι αποτέλεσμα αυτής της αναπτυσσόμενης σχέσης των παιδιών με την κοινότητα και τον πολιτισμό.
Η είσοδος και η έξοδος στην εφηβεία σηματοδοτούνται με διαφορετικούς τρόπους σε όλο τον κόσμο. Σε μερικούς πολιτισμούς, όπως στον δυτικό, γιορτάζονται απλώς τα γενέθλια και ορίζεται η νομική ηλικία για ορισμένες δραστηριότητες, όπως η οδήγηση ή η ψήφος. Σε άλλους πάλι πραγματοποιούνται σημαντικά και ασυνήθιστα τελετουργικά, που  σε εμάς μπορεί να φαίνονται ως και απάνθρωπα.
Σε κάποιες φυλές στην Παραγουάη και τη Βραζιλία, για παράδειγμα, τα κορίτσια που έχουν τον πρώτο εμμηνορροϊκό κύκλο τους χαράζουν με κόκαλο ψαριών την πλάτη, το στήθος και το στομάχι τους και έπειτα τρίβουν στις πληγές σκόνες με χρώμα για να δημιουργήσουν ένα μόνιμο τατουάζ. Στο Μπαλί,  την έναρξη της ήβης σηματοδοτεί το σφράγισμα του δοντιού. Η τελετή περιλαμβάνει ελαφριά επικάλυψη του άνω κυνόδοντα και στόχος της είναι να ξεριζώσει συμβολικά την «άγρια φύση του ανθρώπου», που ξυπνά. (Παλαιότερα πιο συχνά, αλλά και σήμερα ακόμα σε κάποιες φυλές ξεριζώνουν τον κυνόδοντα!)

Οι συγκρούσεις γονέων-παιδιών
Μια διαδρομή σε δρόμο μετ’ εμποδίων, λοιπόν, η εφηβεία, από τον κόσμο του παιδιού σε εκείνον της ενήλικης ζωής. Μια διαδρομή με όχημα ένα μεταβαλλόμενο σώμα που συμπαρασύρει και τους γονείς. Η σύγκρουση γονέων και παιδιών συνήθως έχει ένταση και συχνότητα στην αρχή. Έπειτα, αν όλα γίνουν όπως πρέπει, με υπομονή, αντοχή και επιμονή, έρχεται η καλοσύνη. Έτσι λένε στο νησί μου, στην Ικαρία, όταν η θάλασσα ηρεμεί. Οι συγκρούσεις συνήθως εστιάζουν σε θέματα όπως οι ευθύνες και η απαγόρευση εξόδου. Γενικά, έρχονται στην επιφάνεια διαφορές μεταξύ του τρόπου που κατανοούν από τη μια οι γονείς και από την άλλη οι έφηβοι το ηθικό πεδίο τόσο των κοινωνικών όσο των προσωπικών συμβάσεων.
Δύσκολες και σκληρές οι διαπραγματεύσεις ανάμεσα στους γονείς και στα εφηβάκια. Οι δύο αντίπαλοι/συμπαίχτες διαπραγματεύονται μια καινούργια μορφή αλληλεξάρτησης-συνύπαρξης.  Οι έφηβοι είναι σε θέση εκκίνησης, η επόμενη φάση της ζωής τους ξεκινά. Θα διασχίσουν τον μεγάλο δρόμο και οι γονείς καλούνται να είναι εκεί γύρω, όχι πολύ κοντά, αλλά ούτε και μακριά. Οφείλουν να βρίσκονται σε τέτοια απόσταση που θα επιτρέπει στα παιδιά να αισθάνονται πως βαδίζουν ανεξάρτητα, έχοντας, όμως, την αίσθηση πως οι γονείς τους είναι εκεί και θα μπορούν να τους συναντήσουν κάθε φορά που θα επιστρέφουν. Να συναντήσουν τη σκέψη τους, την επιδοκιμασία τους και τη σοφία τους. Οι γονείς έχουν σοφία, προσφέρουν θησαυρούς, όταν καταφέρνουν να αντέξουν τους αποχωρισμούς και να μεταβολίσουν τις προσωπικές τους φοβίες πριν τις φτύσουν αμάσητες πάνω στα παιδιά.  Αν ο γονιός δεν αντέξει το κάθε πέρασμα από τη μία ηλικιακή φάση στην άλλη, τότε πώς θα αντέξει το παιδί του τις αναταραχές που φέρνει στην επιφάνεια η εφηβεία, ώστε να διασχίσει τους δρόμους που οδηγούν στο κατώφλι της ενήλικης ζωής;

Γονεϊκές αντοχές
Αν, όπως πίστευε ο Hall, οι έφηβοι είναι το μέλλον του είδους μας, το παρελθόν είμαστε εμείς, οι ενήλικοι. Αντέχουμε άραγε να είμαστε το παρελθόν; Αντέχουμε να δίνουμε τη σκυτάλη και να μπαίνουμε σε νέους ρόλους στη ζωή των έφηβων παιδιών μας ώστε να βρουν χώρο να συνθέσουν τη δική τους ιστορία, καθώς διαγράφουν νέες διαδρομές; Αντέχουμε να ζούμε στο τώρα των δικών μας αναγκών, δίχως να τις μπλέκουμε με εκείνες των παιδιών μας; Αντέχουμε να μεγαλώσουμε {με} τα παιδιά μας, αφήνοντας τα να διαχωριστούν από εμάς; Να μεγαλώσουν και να μεγαλώσουμε και εμείς;Ο Κώστας Γκοτζαμάνης «έφυγε» πριν από λίγο καιρό, αλλά οι διαδρομές που έκανε  όσο ζούσε χάραξαν σημάδια στον χάρτη της ζωής, ώστε εμείς, οι γονείς και οι συνάδελφοί του, να μπορούμε να τα έχουμε ως πυξίδα, κάθε φορά που απομακρυνόμαστε από τη στεριά. Όταν έχεις αφοσιωθεί και έχεις αφιερώσει τη ζωή σου, ανάμεσα σε άλλα, σε έναν σημαντικό στόχο, να σταθείς δίπλα στους γονείς και να τους συντροφεύσεις στη διαδρομή του μεγαλώματός τους, ώστε να μεγαλώσουν ελεύθερα παιδιά και το έργο σου έχει απλωθεί στο έδαφος σαν ρίζες δυνατές και γόνιμες, τότε, ακόμα και αν το ταξίδι για το οποίο κίνησες είναι το πιο μακρινό, δεν φεύγεις ποτέ πραγματικά από τη ζωή. Το βιβλίο Μεγαλώνοντας {με} το παιδί μου είναι κομμάτι της γενναιόδωρης κληρονομιάς του! Αναζητήστε το!Η Σουζάνα Παπαφάγου είναι κλινική ψυχολόγος-οικογενειακή ψυχοθεραπεύτρια.