ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ: ΑΚΟΛΟΥΘΩΝΤΑΣ ΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

0

Η δημοσιογράφος Μάρω Βασιλειάδου επιστρέφει στις εκδόσεις Διόπτρα με άλλο ένα ιστορικό βιβλίο, μετά το εξαιρετικό 1821-Ένα εικονογραφημένο ταξίδι προς την ελευθερία, όπου γνώρισε στα παιδιά την Ελληνική Επανάσταση. Αυτή τη φορά, στο βιβλίο Ελευθέριος Βενιζέλος. Ακολουθώντας τα βήματά του στην Ιστορία, η Βασιλειάδου εστιάζει, μέσα από συνεντεύξεις, μαρτυρίες και τεκμήρια, στον Ελευθέριο Βενιζέλο, ως άνθρωπο και ως πολιτικό με καθημερινές συνήθειες, ιδιαιτερότητες, προτιμήσεις ιδιοτροπίες και αδυναμίες, και ακολουθεί τα βήματα του στην ιστορία σε μία εικονογραφημένη από τη Θέντα Μιμηλάκη βιογραφία για παιδιά και για νέους. Η επιστημονική επιμέλεια είναι του ιστορικού και ερευνητή Κωστή Γκοτσίνα.

Η συγγραφέας συνοψίζει τη ζωή και το έργο του μικρού Λευτεράκη, που έγινε Ελευθέριος κι έπειτα έγινε έγινε Βενιζέλος· Βενιζέλος της Κρήτης αρχικά, Βενιζέλος όλης της Ελλάδας στη συνέχεια, στα 72 χρόνια που έζησε, μοιρασμένα στον 19ο και στον 20ο αιώνα. Προφανώς, δεν είναι εύκολο να γράψει κανείς μία βιογραφία ενός πολιτικού, απευθυνόμενος σε νεανικό κοινό. Πιθανότατα τα παιδιά τού σήμερα δεν ενδιαφέρονται και τόσο για την ιστορία (φταίει, το έχω ξαναγράψει ουκ ολίγες φορές, ο τρόπος με τον οποίο αυτή διδάσκεται στο σχολείο). Όμως, ο Ελευθέριος Βενιζέλος υπήρξε πρωταγωνιστής στα σημαντικότερα επαναστατικά πολιτικά και διπλωματικά γεγονότα του καιρού του, τόσο στην Κρήτη όσο και σε ολόκληρη την Ελλάδα και βέβαια σε διεθνές επίπεδο.

Μιλάμε για μια πολυσχιδή προσωπικότητα που έζησε απίστευτα πολλές ζωές σε μία, μια προσωπικότητα που δεν της αξίζει να μείνει στη μνήμη μόνο ως όνομα αεροδρομίου και οδών. Ευτυχώς, ο τρόπος με τον οποίο η συγγραφέας και η εικονογράφος προσεγγίζουν κάθε πτυχή του βίου του, σίγουρα θα τραβήξει το ενδιαφέρον ακόμα και των πιο δύσκολων παιδιών, καθώς πετυχαίνουν να αποδώσουν ολοκληρωμένα τη ζωή του Βενιζέλου, πλεγμένη με τη σύγχρονη ιστορία της χώρας μας, σε ένα βιβλίο που, εκτός από καλαίσθητο, τεκμηριωμένο και έγκυρο ιστορικά, είναι πάνω απ’ όλα συναρπαστικό.

Δεν τον στενεύουν οι σελίδες του βιβλίου αυτού τον ατίθασο Λευτεράκη που έγινε ο διάσημος πολιτικός Ελευθέριος Βενιζέλος, που σημάδεψε με τη δράση του τις πρώτες δεκαετίες του προηγούμενου αιώνα, αλλά αναδεικνύουν πως ήταν πνεύμα ελεύθερο και ευχάριστο και προοδευτικό, ενώ τοποθετούν σωστά -χωρίς υπερβολή ή υποβάθμιση- τόσο τις πολιτικές επιτυχίες του όσο και τις αποτυχίες του, με κυριότερη αυτή της Μεγάλης Ιδέας.

Η Ελλάδα που γνώρισε ο Λευτεράκης ως παιδί διαφέρει πολύ από τη σημερινή εκείνη. Όμως εκείνη που άφησε ως γέροντας μοιάζει από πολλές απόψεις με αυτή που ξέρουμε σήμερα. Και σε αυτή τη μεταμόρφωση της χώρας έπαιξε ίσως τον πιο καθοριστικό ρόλο ο ίδιος. Επομένως, η βιογραφία του είναι κατά κάποιο τρόπο και μία βιογραφία της σύγχρονης Ελλάδας, μια και η προσωπική ιστορία ενός ανθρώπου ενεπλάκη με τη μεγάλη Ιστορία…

Όλα ξεκίνησαν στην Κρήτη… 

Όταν γεννήθηκε ο Λευτεράκης, από τον Κυριάκο Βενιζέλο και τη Στυλιανή Πλουμιδάκη τον Αύγουστο του 1864, η Κρήτη ήταν ακόμα υπό οθωμανική κατοχή, παρά τις διαρκείς ένοπλες και αιματηρές προσπάθειες των Κρητικών για ανεξαρτησία. Δύο χρόνια μετά τη γέννησή του, ξέσπασε άλλη μια μεγάλη εξέγερση στην Κρήτη και η οικογένεια φυγαδεύτηκε στα Κύθηρα. Ο κίνδυνος δεν είχε περάσει για τον Κυριάκο Βενιζέλο, καθώς απειλείτο με φιρμάνι του Σουλτάνου με θάνατο και έτσι η οικογένεια εγκαταστάθηκε στη Σύρο. Εκεί ξεκίνησε το σχολείο ο Λευτεράκης και επέστρεψαν στα Χανιά όταν ήταν 8 ετών. Οι επαναστάσεις συνεχίζονταν. Οι Κρητικοί ζητούσαν να ενωθεί η πατρίδα τους με την ελεύθερη Ελλάδα. Αν και είχαν κερδίσει περισσότερες ελευθερίες, παρόλα αυτά παρέμεναν υπό οθωμανικό ζυγό.

Ο άτακτος Λευτεράκης, το χαϊδεμένο παιδί της οικογένειας, τολμηρός, αποφασιστικός, μαχητικός και ισχυρογνώμων, σταδιακά σοβάρεψε όταν πήγε στο Γυμνάσιο και άρχισε να διαβάζει ποίηση και λογοτεχνία, συνήθεια που διατήρησε σε όλη του τη ζωή. Στο Λύκειο,  ήρθε στην Αθήνα εσώκλειστος στο Λύκειο Αντωνιάδη και ήταν ο καλύτερος μαθητής στην τάξη του στα γαλλικά, στην έκθεση και στα νέα ελληνικά. Αποφοιτώντας, αν και προοριζόταν να συνεχίσει τη δουλειά του εμπόρου στην οικογενειακή επιχείρηση, συνέχισε όμως να μελετάει ξένες γλώσσες και τελικά έπεισε τον πατέρα του να σπουδάσει. Το 1881 γράφτηκε στη Νομική σχολή Αθηνών και  έπειτα ξεκίνησε να δουλεύει ως δικηγόρος στην Κρήτη, αναλαμβάνοντας υποθέσεις τόσο χριστιανών όσο και μουσουλμάνων. Ξεχώριζε για τα φράγκικα ρούχα του και τα γυαλιά του. Παντρεύτηκε τη Μαρία Κατελούζου, έκαναν δυο παιδιά, τον Κυριάκο και τον Σοφοκλή και λίγο μετά η Μαρία πέθανε. Ο Βενιζέλος την πένθησε, όμως ήδη είχε μπει μέσα του το σαράκι της πολιτικής.

Τον Νοέμβριο του 1898, έπειταά από πολλές μάχες και εξεγέρσεις, η Κρήτη κηρύχτηκε επιτέλους αυτόνομη Κρητική Πολιτεία. Μέσα στην πρώτη κυβέρνηση ήταν και ο Βενιζέλος ως πληρεξούσιος τκαι μέλος του Συμβουλίου που, μαζί με τον Ύπατο Αρμοστή, θα ρύθμιζε τις υποθέσεις του νησιού. Ως νομικός, ανέλαβε και τα καθήκοντα του υπουργού Δικαιοσύνης. Γενικός διοικητής για να φέρει την ειρήνη στο νησί διορίστηκε ο πρίγκιπας Γεώργιος, που, όμως, δυσαρέστησε τους Κρητικούς ηγέτες. Το 1905, ο Ελευθέριος Βενιζέλος αναλαμβάνει την οργάνωση της εξέγερσης στο χωριό Θέρισο και ο Γεώργιος αναγκάζεται να επιστρέψει στην Αθήνα. Η φήμη του Βενιζέλου φτάνει πλέον και στην Ευρώπη. Όταν, το 1913, η Κρήτη παραχωρήθηκε επίσημα στην Ελλάδα με τη συνθήκη του Λονδίνου, ο Ελευθέριος Βενιζέλος ήταν ήδη πρωθυπουργός της Ελλάδας.

Η Αθήνα, το κόμμα των φιλελευθέρων και η πρωθυπουργία

Βουλευτής ήδη από το 1910, ίδρυσε το Κόμμα των Φιλελευθέρων και στις 28 Νοεμβρίου της ίδιας χρονιάς ανέλαβε την κυβέρνηση και την πρωθυπουργία, Η Αθήνα τότε ήταν μία πόλη γεμάτη φτωχούς και αγράμματους. Ο Βενιζέλος αλλάζει το Σύνταγμα της Ελλάδας, ορίζοντας δωρεάν βασική υποχρεωτική εκπαίδευση. Κανείς δεν είχε πλέον δικαίωμα να εμποδίσει ένα παιδί να τελειώσει το δημοτικό σχολείο, να μάθει να γράφει και να διαβάζει σωστά. Επίσης, η πρώτη εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Βενιζέλου φρόντισε και για τη μόρφωση των δασκάλων και βέβαια για τη (σχεδόν ανύπαρκτη ως τότε) εκπαίδευση των κοριτσιών 

Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι

Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι αλλάζουν τα σύνορα της περιοχής. Ο ελληνικός στρατός περνάει τα σύνορα της χώρας, που τότε έφταναν ως τη Λάρισα, κερδίζει μάχες και απελευθερώνει περιοχές. Τα Βαλκανικά Κράτη αναγκάστηκαν να υπογράψουν τη συνθήκη Ειρήνης του Βουκουρεστίου το καλοκαίρι του 1913, ορίζοντας νέα σύνορα, με την Ελλάδα να βγαίνει κερδισμένη, παίρνοντας πολλά εδάφη από τη Μακεδονία. Τα βόρεια σύνορά της απλώθηκαν από την Ήπειρο μέχρι τη Θράκη. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ήταν ο εκπρόσωπος της χώρας στο Βουκουρέστι, όπου φάνηκε και πάλι η ικανότητά του στις διαπραγματεύσεις και η διπλωματικότητα του.  Η συνεργασία του δε με τον διάδοχο του θρόνου Κωνσταντίνο, που ήταν τότε επικεφαλής του στρατού, είχε καλά αποτελέσματα. Μέχρι τότε που…

…ξέσπασε ο Μεγάλος Πόλεμος

 Όταν ξεκίνησε ο πόλεμος, το 1914, η Ελλάδα παρέμεινε ουδέτερη. Μπήκε στις μάχες επίσημα τρία χρόνια μετά, τον Ιούνιο του 1917, στο πλευρό της Αντάντ. Πλέον, Βενιζέλος και Κωνσταντίνος, που είχε γίνει βασιλιάς, διαφώνησαν ανοιχτά. Ο Κωνσταντίνος πίστευε ότι η Ελλάδα έπρεπε να παραμείνει ουδέτερη, ενώ ο Βενιζέλος υποστήριζε ότι έπρεπε να πολεμήσει στο πλευρό της Αντάντ. Έτσι φτάνουμε στον πρώτο εθνικό διχασμό: Η διαφωνία Κωνσταντίνου και Βενιζέλου χώρισε την Ελλάδα στα δύο, σε βασιλικούς και βενιζελικούς, οι συγκρούσεις μεταξύ τους ξεσήκωσαν φανατισμό και σχηματίστηκαν δύο κυβερνήσεις, μία στην Αθήνα, του Κωνσταντίνου, και μία προσωρινή, του Βενιζέλου, στη Θεσσαλονίκη. Το καλοκαίρι του 1916, ο Κωνσταντίνος αναγκάστηκε να παραιτηθεί και ο Ελευθέριος Βενιζέλος επέστρεψε θριαμβευτικά στην Αθήνα.

Η Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών

Η συνθήκη των Σεβρών σήμανε τη λήξη του πρώτου μεγάλου πολέμου. Στις δύσκολες διαπραγματεύσεις που ξεκίνησαν στο Παρίσι ο Ελευθέριος Βενιζέλος ήταν παρών για να υποστηρίξει ο ίδιος τα συμφέροντα της Ελλάδας.  Χάρη στην επιμονή του να σταθεί στο πλευρό της Αντάντ, η χώρα ήταν ανάμεσα στους νικητές, συνεπώς μπορούσε να υποβάλει τις διεκδικήσεις της. Τότε ο Βενιζέλος δημιούργησε μία πολύ μεγάλη Ελλάδα, αυτή των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών, με σύνορα που απλώνονταν στην Ευρώπη και στην Ασία, με τα εδάφη της να βρέχονται από Αιγαίο, Ιόνιο, Μεσόγειο, Θάλασσα του Μαρμαρά και Μαύρη Θάλασσα. Για ένα σύντομο χρονικό διάστημα, η περιοχή της Σμύρνης αλλά και η Ανατολική Θράκη πέρασαν στον έλεγχο της Ελλάδας, με τον Βενιζέλο να κερδίζει τον θαυμασμό των πολιτικών Ελλήνων και ξένων, Και βέβαια της κοινής γνώμης. Η Βουλή τον ανακήρυξε ευεργέτη και σωτήρα της πατρίδας. Όμως δύο μέρες μετά την υπογραφή της συνθήκης των Σεβρών, δύο φιλοβασιλικοί πρώην αξιωματικοί του στρατού προσπάθησαν να τον δολοφονήσουν στον κεντρικό σιδηροδρομικό σταθμό του Παρισιού. Ο Βενιζέλος παρέμεινε στη Γαλλία και το Κόμμα των Φιλελευθέρων έχασε τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920. Εντωμεταξύ παντρεύτηκε για δεύτερη φορά, την Έλενα Σκυλίτση.

Η Μεγάλη Ιδέα και η μικρασιατική καταστροφή

Και έπειτα ήρθε η καταστροφική Μεγάλη Ιδέα, σύμφωνα με την οποία η μικρή Ελλάδα, που γεννήθηκε μέσα από την Επανάσταση του 1821, οραματιζόταν να απλώσει τα σύνορα της όπου υπήρχε Ελληνισμός. Ήταν η αρχή του τέλους. Ο ελληνικός στρατός αποβιβάστηκε στη Μικρά Ασία, στη Σμύρνη, από όπου και ξεκίνησε η περίφημη Μικρασιατική Εκστρατεία, με τους στρατιώτες να προχωρούν διαρκώς προς το εσωτερικό της Τουρκίας και τον ποταμό Σαγγάριο, παρόλο που η κατάσταση ολοένα και χειροτέρευε. Ενώ στην Ελλάδα υπήρχαν έντονες πολιτικές διαφωνίες, η Τουρκία, με τον Κεμάλ Ατατούρκ επικεφαλής, οργανωνόταν. Μέσα σε τρία χρόνια, η εκστρατεία εξελίχθηκε σε καταστροφή, που κόστισε στην Ελλάδα χιλιάδες ζωές στρατιωτών και αμάχων. Τον Αύγουστο του 1922, ο τουρκικός στρατός αντεπιτίθεται στο Αφιόν Καραχισάρ, το ελληνικό μέτωπο καταρρέει, ο ελληνικός στρατός υποχωρεί και λίαν συντόμως, τον Σεπτέμβριο του 1922, η Σμύρνη καταλαμβάνεται από τον τουρκικό στρατό και καταστρέφεται με φανατισμό και φοβερή μανία. Στις προκυμαίες εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι, κυρίως γυναικόπαιδα και ηλικιωμένοι, προσπαθούσαν να επιβιβαστούν σε πλοία για να φύγουν. Περίπου 300.000 έφυγαν από τη Σμύρνη ως πρόσφυγες και ταξίδεψαν για διάφορα μέλη της Ελλάδας, μία μεγάλη πυρκαγιά κατέκαψε την πόλη για τέσσερις μέρες και όταν έσβησε η Σμύρνη είχε πλέον καταστραφεί.

Όσο κρατούσε η Μικρασιατική Εκστρατεία ο Βενιζέλος παρέμενε στο Παρίσι. Είχε χάσει στις εκλογές, μα έστελνε διαρκώς επιστολές στην τότε ελληνική κυβέρνηση και στους συνεργάτες του στο Κόμμα των Φιλελεύθερων με συμβουλές για τον πόλεμο. Επίσης  συναντούσε ξένους πολιτικούς και διπλωμάτες. Όταν έμαθε τι συνέβη στη Σμύρνη απελπίστηκε. Η Συνθήκη της Λωζάνης έφερε την Ελλάδα σε μειονεκτική θέση απέναντι στην τουρκική δημοκρατία του Κεμάλ. Στις δύσκολες διαπραγματεύσεις που κράτησαν από τον Νοέμβριο του 1922 έως τον Ιούλιο του 1923, πάλι ο Βενιζέλος εκπροσώπησε τη χώρα μας. Πέτυχε να μην πληρώσει η Ελλάδα πολιτικές αποζημιώσεις στην Τουρκία και να παραμείνουν ελληνικά εδάφη η Δυτική Θράκη και τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, πλην της Ίμβρου και της Τενέδου. Ελλάδα και Τουρκία αντάλλαξαν πληθυσμούς με κριτήριο το θρήσκευμα, ενώ ένα τεράστιο προσφυγικό κύμα, περίπου 1200000 άνθρωποι, έφτασαν στην Ελλάδα φτωχοί, πεινασμένοι, ταλαιπωρημένοι, ξεριζωμένοι.

Η επάνοδος 

Ο Βενιζέλος συνέχισε να ζει στο Παρίσι, έγινε παππούς, και το 1927 γύρισε στην Ελλάδα, αλλά στο πατρικό του, στα Χανιά. Μόλις ξαναπάτησε τα ελληνικά χώματα έγινε πάλι μονομιάς ο Πρόεδρος.  Το καλοκαίρι του 1928, το Κόμμα των Φιλελευθέρων κερδίζει για άλλη μία φορά τις εκλογές, με μία πολύ ισχυρή νίκη, δίνοντας στον Βενιζέλο την πρωθυπουργία και ταυτόχρονα τη δυνατότητα να ξεκινήσει τις μεταρρυθμίσεις που οραματιζόταν για μία χώρα πιο σύγχρονη στο εσωτερικό της, που θα έβρισκε μια καινούργια ισχυρή θέση στα Βαλκάνια. Τη δεκαετία του ’30, περίπου 4 στους 10 Έλληνες άνω των 8 ετών ήταν αναλφάβητοι. Μια δεύτερη εκπαιδευτική μεταρρύθμιση οδήγησε στην υποχρεωτική φοίτηση στο δημοτικό για αγόρια και κορίτσια σε μικτά σχολεία, με χρήση της δημοτικής γλώσσας και στην ίδρυση τεχνικών σχολείων, όπου όσοι δεν μπορούσαν να σπουδάσουν διδάσκονταν επαγγέλματα ή τέχνες. Τότε δημιουργήθηκε το φράγμα του Μαραθώνα, φτιάχτηκαν σχεδόν 2.000 χιλιόμετρα δρόμων, το αυτοκίνητο μπήκε στις ζωές των ανθρώπων και διευκόλυνε τις μετακινήσεις τους, δημιουργήθηκαν 8 αεροδρόμια, αλλά και η Αγροτική Τράπεζα, που ανέλαβε να δίνει δάνεια στους αγρότες και στους συνεταιρισμούς. Σταδιακά, οι διαφορές ανάμεσα στους ντόπιους και στους νεοφερμένους πρόσφυγες ξεπεράστηκαν…

Ο Βενιζέλος οραματιζόταν να προχωρήσει προς την πρόοδο συνεργαζόμενος ειρηνικά με τους λαούς. Για τον λόγο αυτό, ταξίδευε διαρκώς  για να δημιουργήσει συμμαχίες, ώστε να πλησιάσει η Ελλάδα τις χώρες με τις οποίες είχε εχθρικές σχέσεις τα προηγούμενα χρόνια. Φυσικά, κατάφερε να προσεγγίσει και την Τουρκία. Στις 30 Οκτωβρίου 1931, υπογράφηκε στην Άγκυρα σύμφωνο φιλίας και ουδετερότητας ανάμεσα στις δύο χώρες. Ο Βενιζέλος δήλωσε ότι η ελληνοτουρκική συνεννόηση αποτελούσε μεγάλο βήμα για τη Βαλκανική Ένωση, ενώ ο πρωθυπουργός της Τουρκίας Ισμέτ Ινονού συμπλήρωσε πως η φιλία βασιζόταν σε πραγματικά δεδομένα. Το σύμφωνο, ανάμεσα σε άλλα, εξασφάλιζε ότι οι δύο χώρες θα ενημέρωναν η μία την άλλη πριν προχωρήσουν σε ναυτικούς εξοπλισμούς, δηλαδή πριν ενισχύσουν το στόλο τους, ο δε Μουσταφά Κεμάλ οργάνωσε προς τιμήν του Έλληνα πρωθυπουργού δεξίωση στην Άγκυρα, όπου χάρισε στην Έλενα Βενιζέλου δύο υπέροχες λευκές γάτες Άγκυρας.

Η δεύτερη απόπειρα δολοφονίας και το τέλος

Οι αντιβενιζελικοί, όμως, συνέχιζαν το “έργο” τους. Το 1933 γίνεται δεύτερη απόπειρα δολοφονίας του Ελευθερίου, όταν μία Κάντιλακ άρχισε να πυροβολεί την Πακάρ των Βενιζέλων, που επέστρεφαν από την οικία της Πηνελόπης Δέλτα. Ο Λευτέρης και η Έλενα έσκυψαν κάτω από τα καθίσματα και ο οδηγός, παρόλο που είχε τραυματιστεί, κατάφερε να φτάσει μέχρι τον Ευαγγελισμό. Από την έρευνα της αστυνομίας βρέθηκε ότι οι υπεύθυνοι είχαν σχέση με το Λαϊκό Κόμμα αλλά δεν καταδικάστηκαν ποτέ.

Ο Βενιζέλος για ένα μέρος του λαού ήταν ένα πρόσωπο μισητό. Οι πολιτικοί του αντίπαλοι τον κατηγορούσαν ότι είχε έρθει σε σύγκρουση με τον βασιλιά Κωνσταντίνο κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου, πως είχε οδηγήσει την Ελλάδα σε αχρείαστους πολέμους και πως προκαλούσε διχασμό. Η δημοκρατία βρισκόταν σε κίνδυνο. Μετά τη δεύτερη απόπειρα δολοφονίας του, η πολιτική ζωή της Ελλάδας δηλητηριάστηκε από τη διχόνοια ακόμα περισσότερο. Κυβέρνηση και αντιπολίτευση δεν μπορούσαν πια να συνεργαστούν σε τίποτα, ενώ παλιές διαφωνίες ξαναζωντάνεψαν, ξέσπασαν βίαια επεισόδια, η δημοκρατία κινδύνευσε από πραξικόπημα και τον Μάρτιο του 1935 ο Βενιζέλος αναγκάστηκε για άλλη μία φορά να εγκαταλείψει τη χώρα και να φτάσει στη Γαλλία. Λίγους μήνες αργότερα, ένα δημοψήφισμα επαναφέρει στην Ελλάδα τον βασιλιά Γεώργιο τον Β’, γιο του Κωνσταντίνου με τον οποίο είχε έρθει σε σύγκρουση ο Βενιζέλος.

Στο Παρίσι, 72 ετών, ο Βενιζέλος διάβαζε, αλλά είχε αρχίσει να έχει σοβαρά προβλήματα υγείας. Νοσταλγούσε την Κρήτη, τα περιβόλια του, και είχε την ελπίδα ότι θα επέστρεφε, έκανε περιπάτους, συναντούσε φίλους, αλλά ήταν θλιμμένος. Οι γιατροί τού τόνιζαν ότι δεν έπρεπε  να κουράζεται, όμως εκείνος συνέχιζε να δίνει πολιτικές συμβουλές. Πέθανε στις 18 Μαρτίου του 1936, μετά από σύντομη ασθένεια. Ετάφη στην Κρήτη, στο Ακρωτήρι, εκεί όπου πριν από 40 χρόνια είχε ξεκινήσει μία σημαντική επανάσταση.

Αν επισκεφτείτε την Κρήτη, στα Χανιά, στη Χαλέπα, θα δείτε το σπίτι του, μουσείο πλέον, το οποίο στολίζουν δύο μεγάλες αροκάριες. Μέσα στο σπίτι, θα δείτε το πολιτικό γραφείο του, όπου υποδεχόταν τους συνεργάτες του, τη βιβλιοθήκη του και το παράθυρο από που αγνάντευε τη θάλασσα όταν ήταν μικρός, τότε που η Κρήτη ερχόταν πιο κοντά στην ελευθερία και στην Ελλάδα.

Πολλά από όσα πέτυχε ο Ελευθέριος Βενιζέλος είναι γραμμένα με χρυσά γράμματα στην ιστορία της χώρας και δεν πρέπει να τον ξεχάσουμε ποτέ. Καθίστε, λοιπόν, στην πολυθρόνα σας και απολάυστε την ανάγνωστη του Ελευθέριος Βενιζέλος. Ακολουθώντας τα βήματά του στην Ιστορία,  όπως κι εκείνος απολάμβανε τις  καθημερινές αναγνώσεις του καθισμένος αναπαυτικά στην πολυθρόνα του.