ΕΠΙΛΟΧΕΙΟΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ: Η ΣΚΟΤΕΙΝΗ ΟΨΗ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΤΗΤΑΣ

0

Πριν από είκοσι χρόνια περίπου, όταν ήμουν φοιτήτρια, είχα βρεθεί σε ένα μικρό καφέ, χωμένο στα στενά μιας κρύας πόλης της Βόρειας Ιταλίας. Στο διπλανό τραπέζι καθόταν μια γυναίκα ψηλή, καλοντυμένη και φροντισμένη τόσο, που έμοιαζε σαν να είχε βγει από διαφήμιση περιοδικού. Δίπλα της είχε ένα καροτσάκι και μέσα ήταν θρονιασμένη μια αφράτη μπέμπα. Δεν είχα ποτέ πριν σκεφτεί τον εαυτό μου με μωρό, εκείνη τη στιγμή, όμως, θυμάμαι να ξεχειλίζει μέσα μου μια επιθυμία, όχι τόσο σε σχέση με το μωρό και τη μητρότητα, όσο με τη «μητρική φινέτσα» και το μπρίο εκείνης της νέας μητέρας.
Όταν τελικά έγινα κι εγώ μητέρα, το τέταρτο βράδυ στην κλινική του μαιευτηρίου (είχα μια περιπέτεια κι έμεινα κάμποσες ημέρες εκεί μέσα), κι αφού είχα παραδοθεί σε ένα πεντάωρο κλάμα, αποτέλεσμα των ορμονών και της έντασης, κοιτάχτηκα στον καθρέφτη και αυτό που αντίκρισα απείχε έτη φωτός από εκείνη την καλοβαλμένη Ιταλίδα.
Μέσα στους επόμενους μήνες, είχα την ευκαιρία να διαπιστώσω πως η μητρότητα δεν είναι καρέ διαφήμισης για σκόνη ταΐσματος ούτε χαριτωμένο ενσταντανέ αλλαγής πάνας σε σελίδα περιοδικού. Δεν είναι φυσικά ούτε εκείνη η μνήμη της μάνας-καλλονής! Η μητρότητα είναι λίγο απ’ όλα, κάποιες στιγμές ονειρικές, κάποιες άλλες πασπαλισμένες με αγωνία, ξενύχτια και πρησμένα μάτια από την αϋπνία και το κλάμα. Το κλάμα μιας γυναίκας που πασχίζει να βρει ισορροπίες με τη νέα πραγματικότητα, τόσο έξω από το σώμα της  όσο μέσα σε αυτό.

Κουβάρι συναισθημάτων
Η γέννηση ενός μωρού είναι σπουδαίο γεγονός, ένα θαύμα. Αν, όμως, το προσεγγίσει κανείς με μάτι απογυμνωμένο από τον ενθουσιασμό του ερχομού μιας νέας ζωής θα αντικρίσει ένα κουβάρι συναισθημάτων. Τις πρώτες ημέρες, τις πρώτες εβδομάδες, τους πρώτους μήνες, χρόνο με τον χρόνο, η μητρότητα μοιάζει με τρενάκι του λούνα παρκ. Οι ξέφρενες διαδρομές, από τον ενθουσιασμό και τη χαρά στον φόβο και στο άγχος, σου προσφέρουν μια γλυκιά ζαλάδα. Κάποιες γυναίκες αντέχουν αυτά τα σκαμπανεβάσματα και μάλιστα φτάνουν σε σημείο να το… διασκεδάζουν, κάποιες άλλες, όμως, δυσκολεύονται τόσο που παρακαλούν να κατέβουν αμέσως!
Έως και το 80% των νέων μητέρων έρχονται αντιμέτωπες με αυτό που ονομάζεται «baby blues», λοχειακή δυσφορία ελληνιστί. Τα συναισθήματα που συνολικά περιγράφονται με τον όρο αυτό συχνά ξεκινούν όταν το νεογέννητό  είναι μόλις δυο τριών ημερών. Είναι πιθανόν η γυναίκα να αισθανθεί καλύτερα όταν το μωρό γίνει δυο εβδομάδων. Εάν,  όμως, τα συμπτώματα επιμείνουν, εάν παρατηρήσουμε πως η κατάσταση επιδεινώνεται με την πάροδο του χρόνου, τότε μάλλον μιλάμε για επιλόχειο κατάθλιψη.

«Μου έβαλαν το μωρό στο στήθος, το θήλασα. Έπειτα με μετέφεραν στο δωμάτιο, δεν ξέρω έπειτα από πόση ώρα. Οι μέρες πέρασαν σχετικά γρήγορα. Στο σπίτι με το μωρό άρχισα να αισθάνομαι δυσφορία. Ο σύζυγός μου έλειπε ώρες στην δουλειά. Στην αρχή το απέδωσα στην κούραση, δεν ήθελα να φάω, δεν είχα κάνει μπάνιο για μέρες. Τις επόμενες εβδομάδες, καθόμουν σιωπηλή στον καναπέ και έκανα μόνο τα βασικά στο μωρό. Όταν επέστρεφε εκείνος ή όταν ερχόταν η πεθερά μου, πήγαινα στο δωμάτιο, κουλουριαζόμουν στο κρεβάτι και ευχόμουν να γίνει κάτι και να σταματήσω να αναπνέω. Την ίδια στιγμή τρόμαζα με τη σκέψη μου. Μια μέρα κλείστηκα στο δωμάτιο, κατέβασα τα ρολά και έπεσα στο κρεβάτι, δεν άντεχα να βγω από το δωμάτιο, ούτε όταν το μωρό σπάραζε στο κλάμα. Ήταν όπως εκείνη την ημέρα που με είχε πάει ο πατέρας μου στο λούνα παρκ και είχα μπει στο τρενάκι του τρόμου. Αισθανόμουν μουδιασμένη και τρομαγμένη, σαν να είχα μπει σε μια βασανιστική μαύρη τρύπα. Είχε χαθεί ο χρόνος και εγώ μαζί του». (Μ. 42 ετών)

Το τρενάκι του τρόμου
Η κατάθλιψη μετά τον τοκετό, ή αλλιώς η επιλόχεια κατάθλιψη, είναι ένα πολύπλοκο μείγμα φυσικών, συναισθηματικών και συμπεριφορικών αλλαγών που συμβαίνουν σε μια γυναίκα αφού γεννήσει. Σύμφωνα με το DSM-5, το εγχειρίδιο που χρησιμοποιείται για τη διάγνωση των ψυχικών διαταραχών, η επιλόχεια κατάθλιψη είναι μια μορφή μείζονος κατάθλιψης που συνήθως ξεκινάει μέσα σε τέσσερις εβδομάδες από τον τοκετό.  Συχνά, είναι δύσκολο να αναγνωριστεί αφού ένα 80% των γυναικών περνούν μια περίοδο μελαγχολίας μετά τη γέννα –τα baby blues που προανέφερα. Η επιλόχειος κατάθλιψη, πάλι, αναπτύσσεται σε ένα 15% των λεχώνων, ενώ η διάγνωσή της δεν βασίζεται μόνο στο χρονικό διάστημα μεταξύ της γέννας και της εμφάνισής της, αλλά και στη σοβαρότητά της.
Πολλά περιστατικά κατάθλιψης εκδηλώνονται ήδη κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Μια ξαφνική αλλαγή και μείωση των ορμονών στο σώμα της γυναίκας δείχνει να επηρεάζει την ψυχική της κατάσταση, αφού στην εγκυμοσύνη τα επίπεδα των οιστρογόνων και της προγεστερόνης εκτοξεύονται και επανέρχονται με μια απότομη μείωση ύστερα από τη γέννα. Τα συμπτώματα της επιλόχειας κατάθλιψης εμφανίζονται συνήθως τις πρώτες έξι έως οκτώ εβδομάδες της λοχείας έως και το τέλος του πρώτου εξαμήνου, ενώ σε ένα πολύ μικρό ποσοστό γυναικών μπορεί να εμφανιστούν έως και δώδεκα μήνες αργότερα.

«Κρατούσα ένα ροζ κουνελάκι στα χέρια μου, είχε κάτι τεράστια πλαστικά μάτια. Το δωμάτιο είχε βουτήξει σε ένα σκοτεινό σύννεφο, το σύννεφο της νύχτας, φορτισμένο με το βαρύ συναίσθημα της ανικανότητας. Αισθανόμουν, όχι δεν αισθανόμουν, ήμουν ανίκανη να κοιμηθώ, να σταματήσω να σκέφτομαι, να σταματήσω να κλαίω. Είχαν πια περάσει δέκα ώρες, το κλάμα μου γινόταν βουβό και έπειτα δυνάμωνε μέχρι να γίνει λυγμός· και μετά πάλι βουβό. Όταν την έβαζαν στο στήθος μου, ήμουν σίγουρη πως δεν αισθανόμουν απολύτως τίποτα. Και όσο αισθανόμουν αυτό το τίποτα, τόσο αναδυόταν από το πέλαγος της απόγνωσης μια βαθιά ενοχή. Η πρώτη ημέρα κύλισε έτσι, κρατούσα εκείνο το ροζ κουνελάκι που μου είχαν φέρει μαζί με κάτι μπαλόνια. «Καλώς μας ήλθες», έγραφαν, αλλά εγώ αισθανόμουν πως έφευγα. Την επόμενη, πάντα με το κουκλάκι στα χέρια μου, άρχισα να νιώθω κάπως πιο καλά, το κλάμα μου παραμόνευε, αλλά μπορούσα να συνδεθώ με το περιβάλλον. Μπορούσα έστω να μιλήσω για όσα αισθανόμουν. Μέρα με την ημέρα καλύτερα. Όταν πήγαμε στο σπίτι, στην αρχή ήταν πολύ ζόρικα, έπειτα όμως, τώρα δεν θυμάμαι ποια ακριβώς στιγμή, άρχισα να αισθάνομαι καλά. Τώρα την κρατώ στην αγκαλιά μου και εκείνη κρατά το ροζ κουνελάκι». (Λ. 37 ετών) 

Πώς αισθάνεται η γυναίκα;
Τα συμπτώματα της επιλόχειου κατάθλιψης δεν διαφέρουν ουσιαστικά από τα συμπτώματα ενός συνήθους καταθλιπτικού επεισοδίου. Λαμβάνουν, όμως, κάποια χαρακτηριστικά που σχετίζονται με τη συγκεκριμένη περίοδο και τον μητρικό ρόλο. Συχνά προέχει το αίσθημα της κόπωσης, αλλά και του έντονου άγχους που αφορά τη φροντίδα του παιδιού. Μια γυναίκα σε επιλόχειο κατάθλιψη μπορεί να ανησυχεί υπερβολικά για το αν φροντίζει σωστά το μωρό της, αν το αγαπάει αρκετά ή αν το παιδί έχει κάποιο σοβαρό πρόβλημα υγείας, παρερμηνεύοντας πολλές φορές φυσιολογικές αντιδράσεις του, όπως το έντονο κλάμα. Μπορεί ακόμα να αισθάνεται ενοχές, διότι γέννησε με καισαρική και όχι με φυσιολογικό τοκετό, διότι δεν κατάφερε να θηλάσει κ.τλ.
Επιπλέον, μπορεί να δυσκολεύεται να νιώσει θετικά συναισθήματα για το βρέφος. Σε κάποιες περιπτώσεις παρατηρούνται και ιδεοληψίες (επίμονες, ενοχλητικές σκέψεις, αντίθετες με την επιθυμία της λεχωίδας), ότι μπορεί να βλάψει το μωρό της. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό αυτές να διαφοροδιαγιγνώσκονται από τον βρεφοκτονικό ιδεασμό, όπου πραγματικά υπάρχει ο κίνδυνος –και σε κάποιο βαθμό η επιθυμία ή η πρόθεση– να βλάψει η μητέρα το μωρό. Επίσης προσοχή χρειάζεται και για εμφάνιση σκέψεων να βλάψει η ίδια τον εαυτό της.

«Το μωρό έκλαιγε ασταμάτητα, εγώ ήμουν κουκουλωμένη κάτω από τη βαριά κουβέρτα. Ήταν η κουβέρτα που μου είχε χαρίσει κάποτε η γιαγιά μου, τότε ήμουν μικρή. Είχε πάνω δύο κορίτσια που κρατούσαν λουλούδια. “Πού πήγε το κορίτσι που ήμουν, τι έχει συμβεί, πού βρίσκομαι; Η γιαγιά έλεγε πως μια μέρα αυτή την κουβέρτα θα την έδινα στο παιδί μου. Εγώ δεν μπορώ να κρατήσω καν το παιδί μου”,  σκεφτόμουν. Ήθελα μόνο αυτήν πάνω μου, να με βαραίνει και να με κρύβει. Κρυβόμουν κυρίως από το μωρό που μόλις είχε βγει από το σώμα μου. Το μωρό αυτό που ήθελα τόσο πολύ, μα που τώρα στα μάτια μου έμοιαζε άλλοτε με τέρας αιμοβόρο και άλλοτε με ένα απλό αντικείμενο που όλοι κάναν χαρές όταν το έβλεπαν. Ανυπόφορο συναίσθημα. Πονούσε το σώμα μου από μέσα. Όταν δεν έκλαιγα, καθόμουν σιωπηλή μπροστά στην κλειστή τηλεόραση, κοιτούσα το πρόσωπο μου στον μαύρο καθρέφτη, δεν το αναγνώριζα. Δεν επιθυμούσα τίποτα, μάλλον σχεδόν τίποτα, το μόνο που σάλευε μέσα μου ως επιθυμία ήταν να τελειώσει όλο αυτό. Με οποιονδήποτε τρόπο. Ήταν μια διαδρομή στην κόλαση. Σε μια κόλαση γεμάτη πάγο και όχι καζάνια σε φωτιά. Η παραμονή μου εκεί κράτησε τρεις μήνες. Έσβηνε η επαφή μου με τα της ζωής,  είχε γίνει ανυπόφορο όλο αυτό που αισθανόμουν και για τους γύρω μου. Δεν ήθελα να ακουμπάω το μωρό. Άρχισα να βλέπω φως μόνο τη στιγμή που με πήγε με το ζόρι ο άντρας μου στον ψυχίατρο και εκείνος με έστειλε εδώ. Θυμάμαι στην αρχή να σας κοιτώ σαν αντικείμενο αδιευκρίνιστης προέλευσης. Δεν μπορούσα όχι να σκεφτώ ότι θα γινόμουν καλά, όχι πως θα έπαιρνα το μωρό αγκαλιά, μα ούτε καν ότι θα συνδεόμουν με το περιβάλλον γύρω μου». (Κ. 32 ετών)

Η φωλιά του ασβού
Πρωταρχικό κομμάτι για τη θεραπεία είναι η έγκαιρη διάγνωση. Θα πρέπει οι γιατροί άλλων ειδικοτήτων που έρχονται σε επαφή με τη μητέρα και το παιδί, συνήθως γυναικολόγοι ή παιδίατροι, να έχουν στο νου τους την επιλόχειο κατάθλιψη και να μην επαναπαύονται. Η θεραπεία μπορεί να περιλαμβάνει συμβουλευτική ψυχοθεραπεία και φαρμακευτική αγωγή. Σε ατομικό επίπεδο, είναι ζωτικής σημασίας ο σύντροφος να έχει ενεργό ρόλο στη φροντίδα του παιδιού, του σπιτιού, αλλά και στην υποστήριξη της συζύγου.

«“Βρίσκεται σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης”, έτσι είπε ο παιδίατρος στη μητέρα μου. Δεν είχε σαραντίσει ακόμα ο μικρός και εγώ είχα βρει εκείνο το μήνυμα. Ο πατέρας του μωρού που είχα φέρει στον κόσμο ήθελε να με αφήσει λίγο πριν γεννήσω. Είναι ακόμα εδώ, στο σπίτι. Είμαστε ψυχροί. Κάνει πως δεν ξέρει. Εγώ, όμως, ξέρω πως δεν είμαι επιλογή για εκείνον, είμαι μόνο η μητέρα του παιδιού του. Κατά βάθος, πάντα το ήξερα μέσα μου. Δεν θέλω τίποτα. Μόνο να κοιμάμαι. Το μωρό το κρατά η μητέρα μου, το παίρνει αγκαλιά, το ταΐζει και γενικά κάνει όσα πρέπει. Έχω να σηκωθώ από το κρεβάτι εβδομάδες, βγαίνω μόνο για τα βασικά, είμαι σαν εκείνους τους ασβούς που είχα δει σε ένα ντοκιμαντέρ. Το ήξερες πως ο ασβός είναι νυκτόβιο ζώο και αναζητά την τροφή του το δειλινό, και πως τον χειμώνα χώνεται στη φωλιά του και πέφτει σε χειμερία νάρκη; Ε, εγώ έχω παγώσει και θέλω μια φωλιά να μπω μέσα. Ή να πεθάνω. Έτσι και αλλιώς, κανένας δεν βλέπει πως απουσιάζω από την ζωή του» (Ν. 29 ετών)

Τρεις συμβουλές: 

1. Προσοχή στις ομάδες αλληλοϋποστήριξης! Πολλές φορές προβάλλονται λανθασμένες, διαστρεβλωμένες ή υπερβολικά αυστηρές πληροφορίες ή δίνονται συμβουλές για σοβαρά θέματα υγείας της μητέρας ή του παιδιού από μη ειδικούς, που μπορεί να βλάψουν, ακόμη κι αν έχουν κάθε καλή πρόθεση. Μέσα από τις παραπάνω ομάδες, συχνά προβάλλεται μια εξιδανικευμένη εικόνα της μητρότητας.
2. Το να προσπαθούμε οι μητέρες να αγγίξουμε την τέλεια εικόνα είναι ταυτόχρονα ουτοπικό και καταστροφικό! Το μόνο που θα καταφέρουμε είναι να αγγίξουμε την τραχιά επιφάνεια της απογοήτευσης και της ενοχής, να έρθουμε ένα βήμα πιο κοντά στη συναισθηματική δυσφορία της κατάθλιψης και ένα βήμα πιο μακριά από το παιδί μας.
3. Ας είναι στόχος μας να έρθουμε σε επαφή με τον ψυχικό μας κόσμο, ζητώντας αν χρειαστεί βοήθεια από κάποιον ειδικό, ώστε να μπορέσουμε να απολαύσουμε όσο γίνεται τη μητρότητα και το μωρό μας, βοηθώντας το να έρθει σε επαφή με τον δικό του ψυχικό κόσμο και να απολαύσει κι εκείνο με τη σειρά του τη ζωή.

Η Σουζάνα Παπαφάγου είναι κλινική ψυχολόγος-οικογενειακή ψυχοθεραπεύτρια.