Δωρομπερδέματα για μικρούς και… αρκετά μεγάλους

0

Η Ελένη Σβορώνου, απόφοιτη της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ, με μεταπτυχιακή ειδίκευση στη Διαχείριση Πολιτιστικής Κληρονομιάς στο Πανεπιστήμιο του Birmingham, είναι υπεύθυνη Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στο WWF Ελλάς. Παράλληλα, γράφει για παιδιά και νέους, διδάσκει δημιουργική γραφή σε σεμινάρια για μικρούς και μεγάλους και εμψυχώνει παιδαγωγικά εργαστήρια για τη φύση και τον πολιτισμό. Φέτος τα Χριστούγεννα, μας χάρισε το εξαιρετικό βιβλίο Δωρομπερδέματα, σε εικονογράφηση του Βασίλη Κουτσογιάννη, που μας έκανε να γελάσουμε και ταυτόχρονα να συγκινηθούμε. Δεν μπορούσαμε, λοιπόν, να μη συζητήσουμε με τη συγγραφέα για αυτή την τόσο ξεχωριστή ιστορία.

Ελένη, χαίρομαι που σε φιλοξενούμε στις σελίδες μας. Μα πιο πολύ χαίρομαι για το νέο σου χριστουγεννιάτικο βιβλίο, Σε ένα πρώτο επίπεδο, είναι ξεκαρδιστικό –νομίζω είχα καιρό να γελάσω τόσο δυνατά με παιδικό εικονογραφημένο βιβλίο… Οπότε, πριν περάσουμε στο…κυρίως πιάτο των ερωτήσεων, θα ήθελα να μου πεις γιατί είναι σημαντικό το χιούμορ σε μια ιστορία για μικρούς αναγνώστες.
Σ’ ευχαριστώ πολύ, Πελιώ, για την πρόσκληση στο Τaλκόσπιτο! Ζεστό και φιλόξενο πάντα, με την πλούσια παιδική βιβλιοθήκη του κι εσένα να τρατάρεις ιστορίες, αλλά και να θέτεις καίριες ερωτήσεις. Όπως αυτή για τη σημασία του χιούμορ στο παιδικό βιβλίο. Oχ, ήδη είπα κάτι που ακούστηκε βαρύγδουπο! Δεν υπάρχει «πρέπει», ούτε σωστή δοσολογία χιούμορ. Υπάρχουν ιστορίες που είναι φτιαγμένες από αυτό το αναποδογύρισμα του κόσμου, που φέρνει το χιούμορ κι άλλες πάλι που ζητούν άλλο ύφος: ρεαλιστικό, μεταφορικό, ποιητικό, επιστημονικό… Υπάρχει πάντως ένα είδος χιούμορ που κατοικεί την παιδική ηλικία. Σε αυτόν τον κήπο μου αρέσει να επιστρέφω και να παίζω με τα παιδιά.

Παρά το χιούμορ, το παραμύθι σου θίγει σοβαρότατα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα, τα οποία συχνά (επιλέγουμε να) παραβλέπουμε. Ας αρχίσω από το πιο ήπιο. Την απληστία/υπερβολή των παιδιών σήμερα, αναφορικά με τα δώρα τους. Που δεν οφείλεται, προφανώς στον Αϊ-Βασίλη, αλλά στους γονείς/συγγενείς τους. Σε μια παρατεταμένη περίοδο οικονομικών κρίσεων, γιατί, κατά τη γνώμη σου, δεν διδάσκουμε στα παιδιά μας τη χαρά της απλότητας, μα τα «εκπαιδεύουμε» εξ απαλών ονύχων στις καταναλωτικές απαιτήσεις της αγοράς; Ας μην πιάσουμε, δε, τις πλαστικούρες, που γεμίζουν τα παιδικά δωμάτια και επεκτείνονται σε όλο το σπίτι, στερώντας από τα μέλη του ζωτικό χώρο και ηρεμία (ξέρω πως είσαι ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένη σε θέματα περιβάλλοντος και ο τρόπος που τα αναδεικνύεις σχεδόν ανεπαίσθητα στο βιβλίο είναι αριστουργηματικός).
Τι ωραία που τα λες! Έτσι ακριβώς είναι και μολονότι όλοι καταγγέλλουμε τον καταναλωτισμό και τα ξέχειλα από παιχνίδια και ρούχα παιδικά δωμάτια, τελικά δύσκολα γλιτώνουμε από τα δίχτυα της Αγοράς. Είναι πολύ πιο βαθύ το ζήτημα. Η απόλαυση της κατανάλωσης δεν είναι αθώα. Η διαρκής απόλαυση σκοτώνει την επιθυμία. Προκαλεί κορεσμό και εθισμό. Εθιζόμαστε στην ολοένα και μεγαλύτερη κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών και χάνουμε την επαφή με τη βαθύτερη επιθυμία για ολοκλήρωση του εαυτού. Η τελευταία θέλει προσπάθεια. Απαιτεί κάποιο κόπο, συγκέντρωση, πειθαρχία. Η ικανοποίηση, ας πούμε, από την ανάγνωση ενός μεγάλου και λίγο πιο απαιτητικού βιβλίου που ίσως προκαλεί στην αρχή μια δυσφορία. Θέλει κόπο και πείσμα. Τι ικανοποίηση όμως όταν τελικά έχεις ξεκλειδώσει έναν άλλον κόσμο, απρόσιτο ως τώρα! Αλλά όχι. Πιο εύκολο είναι να κάνεις «shopping therapy» ή να ελέγξεις την οθόνη του κινητού σου. Ο ήχος της ειδοποίησης του κινητού απελευθερώνει ενδορφίνες, λένε οι ειδικοί. Πού να αντισταθείς!
Οχ, ακούγομαι σαν μπαμπόγρια! Αλλά και λίγο επαναστάτρια μπαμπόγρια, Πελιώ, ελπίζω να μου το αναγνωρίζεις! Η Αγορά σε θέλει εθισμένο στην απόλαυση του αντικειμένου. Ε, ας υψώσει τη μαγκούρα της η γιαγιά ενάντια στην Αγορά! (Και τι ειρωνεία, αν σκεφτείς τη σημασία της Αγοράς στην Αρχαία Ελλάδα και τη μετάλλαξή της σε Agora!)

Όχι, δεν ακούγεσαι σαν μπαμπόγρια, Ελένη. Νομίζω ότι είσαι απλώς ρεαλίστρια και αυτό πλέον είναι επαναστατικό. Η δε μετάλλαξη του νοήματος της λέξης απογοητετική. Παραμένω λίγο στα παιχνίδια. Παρουσιάζεις ενδεικτικά τι ζητούν τα παιδιά από τον Αϊ-Βασίλη και μαζί με αυτόν προβληματίζεις κι εμάς. Λεξικά για να καταλάβουμε τι ζητάνε, σχεδόν τα πάντα είναι ηλεκτρονικά γκάτζετ, χρήσιμα μεν, αλλά μόνο με φειδώ. Κι όμως, τα παιδιά χρησιμοποιούν πλέον τις Νέες Τεχνολογίες αφειδώς. Η χρήση έχει γίνει κατάχρηση, με την ευλογία της πλειονότητας των ενηλίκων. Παρακολουθούμε τις επιπτώσεις που έχει αυτό στις νέες γενιές και δεν τις γνωρίζουμε ακόμα, καθώς πρόκειται για ένα φαινόμενο εν τη γενέσει του. Θα ήθελα τη γνώμη/πρόβλεψή σου.
Στην πραγματικότητα δεν φταίει η τεχνολογία καθαυτή όσο η έλλειψη ορίων και η άνευ όρων παράδοση στην απόλαυση που λέγαμε πριν. Είναι της ίδιας τάξης το πρόβλημα της υπερκατανάλωσης και της κατάχρησης του κινητού και των πάσης φύσεως γκάτζετ. Δεν πάσχουν μόνο τα παιδιά αλλά και εμείς, οι ενήλικοι. Είναι άμεση απόλαυση η καταφυγή στην οθόνη. Κι αν εμείς, οι μεγάλοι, ας πούμε ότι έχουμε κάποια φίλτρα και όρια, τα παιδιά εκ φύσεως θα αναζητήσουν το παιχνίδι. Τη σχόλη, το παιχνίδι στο κινητό ή ένα διασκεδαστικό βιντεάκι στο TikTok. Κι αργότερα θα έρθει η συμμετοχή στην αρένα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Το χτίσιμο της εικόνας του εαυτού. Είναι ένα διαρκές παιχνίδι αυτό-επιβεβαίωσης. Στην κρίσιμη ηλικία της προεφηβείας και εφηβείας προφανώς γίνεται εθιστικό αυτό το παιχνίδι. Εδώ γίνεται στους ενήλικες…
Πώς απαντάμε σε αυτό; Όχι μόνο με τεχνητά όρια (τόσες ώρες οθόνη κ.λπ.), οπωσδήποτε χρειάζονται και αυτά, λένε οι ειδικοί, αλλά κυρίως ανοίγοντας και άλλους δρόμους στο παιδί. Πάμε να ανακαλύψουμε τον κόσμο! Πάμε να αναρωτηθούμε! Δες γύρω σου. Μια βόλτα στο παρκάκι της γειτονιάς μπορεί να είναι συναρπαστική. Τόσα μυστήρια παντού! Πάμε στη Λαϊκή… Εκεί είναι γιορτή. Πάμε στον ψαρά. Τι παράξενο όνομα ψαριού, άκου «πεσκανδρίτσα»! Είναι κακομούτσουνο! Για να δούμε από πού κρατάει η σκούφια του… Πάμε να ψάξουμε. Κι ας ανοίξουμε και την οθόνη. Έχουμε σκοπό. Και μπορούμε να διασκεδάσουμε μαθαίνοντας πώς κυνηγά η πεσκανδρίτσα παριστάνοντας την πεθαμένη. Κι ύστερα να δούμε τις στρατηγικές άλλων κυνηγών. Τελικά στη ζωή ισχύει το «φάε για να μη φαγωθείς;» Σε τι διαφέρουμε εμείς οι άνθρωποι από τα ζώα, αν διαφέρουμε; Πες μου τη γνώμη σου. Κι άκου τη δική μου. Ας διαφωνήσουμε. Ας σεβαστούμε ο ένας τον άλλον.
Ας λάμψουν οι οθόνες τώρα για να βρούμε στοιχεία και επιχειρήματα! Έχουμε κι εκείνο το βιβλίο για τα ψάρια και τους ωκεανούς, για να ψάξουμε… Αλλά όλα αυτά γίνονται λόγος. Συζητάμε. Το παιδί επεξεργάζεται εικόνες και πληροφορίες και τις κάνει δικές του. Εκφέρει λόγο, εκφέρει απορίες. Γίνεται υποκείμενο έρευνας. Ερωτεύεται τη γνώση. Από κει κι ύστερα, η απόλαυση του γκάτζετ θα πάρει τη θέση της σε μια εύρωστη και μεστή νοήματος ζωή. Τίποτα δεν βοηθάει σήμερα την αντίσταση στην άμεση απόλαυση του διαρκούς «κλικ». Αλλά είναι ο μόνος δρόμος για μια ζωή με νόημα. Όχι για την ευτυχία, απαραίτητα. Αλλά για την εύρεση νοήματος.

Πάμε τώρα στο κεντρικό θέμα του βιβλίου, στους ηλικιωμένους, στους παππούδες και στις γιαγιάδες που κάποιοι ξεχνούν, σε εκείνους που δεν έχουν δικαίωμα στο χριστουγεννιάτικο δώρο, σε όσους βιώνουν μοναξιά, εγκατάλειψη και ταυτόχρονα βλέπουν τον κόσμο να αλλάζει και αισθάνονται ότι δεν μπορούν να ακολουθήσουν τις τεχνολογικές εξελίξεις. Με αποτέλεσμα να απομονώνονται ακόμα περισσότερο. Πώς είχες την ιδέα να γράψεις ένα παραμύθι (και) για αυτούς;
Ζούμε μία παράξενη κατάσταση όπου από τη μία τα όρια μεταξύ γενεών καταλύονται –οι ενήλικοι μοιάζουν παιδιά, υιοθετούν εφηβική εμφάνιση και συμπεριφορά, θέλουν να είναι φίλοι με τα παιδιά τους, στην παιδική λογοτεχνία οι σούπερ μοντέρνες γιαγιάδες κάνουν θραύση– και από την άλλη οι γενεές ορίζονται από την εξοικείωση με τη ραγδαία εξελισσόμενη τεχνολογία. Τα ανίψια μου, τριάντα περίπου ετών, αισθάνονται ότι οι σημερινοί δεκαεξάρηδες ανήκουν σε άλλο κόσμο, που λέει ο λόγος.

Μπορώ να το επιβεβαιώσω, ως μητέρα δεκαεξάρη… Εντωμεταξύ, αυτό έχει συνέπειες και στην αγορά εργασίας…
Πράγματι, υφίσταται πια και ένας ηλικιακός ρατσισμός στον επαγγελματικό χώρο. Απομόνωση αισθάνονται όχι μόνο οι παππούδες, αλλά ίσως και οι μεγαλύτεροι σε ηλικία άνθρωποι που είναι ενεργοί επαγγελματικά, έμπειροι, αλλά βλέπουν ότι αλλάζει ριζικά το πλαίσιο εργασίας, οι απαιτήσεις, ο τρόπος σκέψης, ο κόσμος όλος!
Κι όμως δεν υπάρχει τρόπος να προχωρήσει μια κοινωνία παρά μόνο μέσω της κληρονομιάς, αυτού που κληροδοτεί η μία γενιά στην άλλη. Δεν μπορεί να γεννηθεί κάτι εν κενώ. Οι παππούδες έχουν κλειδιά που δεν φανταζόμαστε ούτε εμείς ούτε εκείνοι πόσο πολύτιμα είναι! Δεν είναι μόνο θέμα αλληλεγγύης να τους κάνουμε παρέα και να μη μείνουν μόνοι. Τους έχουμε ανάγκη όχι για να μας μάθουν πλέξιμο και μαγείρεμα. Αλλά γιατί είναι φορείς ιστορίας, πλαισίου, νόμου, που ακόμη κι αν θες να τα καταστρατηγήσεις, πρέπει πρώτα να τα γνωρίσεις. Αλλιώς δεν ξέρεις πού πατάς και πού πηγαίνεις.

Στο σημείο αυτό, να ρωτήσω αν, μαζί με τον Βασίλη (απίστευτες ορισμένες λεπτομέρειες στη δουλειά του), είχατε εξαρχής ως στόχο να παρουσιάσετε τα σοβαρά αυτά θέματα που θίγετε με οδηγό σας το χιούμορ ή όλο αυτό προέκυψε καθώς δουλεύατε. Διότι, τελικά, τα μηνύματα που θέλετε να περάσετε προκύπτουν αβίαστα, χωρίς κανέναν διδακτισμό, και το γέλιο που προσφέρετε απλόχερα στον αναγνώστη καλύπτει τη δυσφορία ή τον πόνο που βρίσκεται πίσω από τον σύγχρονο τρόπο εορτασμού των Χριστουγέννων, αλλά και πίσω από την καθημερινότητά μας, εν γένει.
Πόσο σε ευχαριστώ και πάλι για αυτή την παρατήρηση. Λοιπόν ήταν εξ ολοκλήρου δουλειά σε εξέλιξη μαζί με τον Βασίλη και με την ομάδα της Susaeta. Ήταν η πρώτη φορά που δούλεψα σε τόσο στενή συνεργασία, σε ένα πνεύμα συν-δημιουργίας, με μία ομάδα που συντονίστηκε και απογειώθηκε. Ο ένας προσέθετε στην ιδέα του άλλου. Σεβαστήκαμε ο ένας την ιδέα του άλλου. Ο Βασίλης σκηνοθέτησε σκηνές, έδωσε ζωή σε στιγμιότυπα, επινόησε, έκοψε, έραψε… Η ομάδα της Susaeta το ενθάρρυνε αυτό. Ξέρουν από καλό παιδικό εικονογραφημένο βιβλίο. Ήμουν πασιχαρής να βλέπω λέξεις μου να σβήνονται και να γίνονται εικόνες, φούσκες με λόγια σε ήρωες, χρώματα και κίνηση. Υπάρχει μία σελίδα που ξέφυγε, έχει πολύ κείμενο! Έχουν δίκιο τα άλλα μέλη της ομάδας. Tι θέλω κι εγώ και φλυαρώ; Έμαθα πολλά από αυτή τη διαδικασία. Ο Βασίλης και η ομάδα της Susaeta ήταν ένα δώρο για μένα. Τους ευχαριστώ που με τίμησαν με την εμπιστοσύνη τους.

Δεν θέλω να αποκαλύψεις πολλά για την πλοκή της ιστορίας και τα πανέξυπνα αφηγηματικά ευρήματά της, για να μη χαλάσουμε την έκπληξη της ανάγνωσής της, αλλά, έστω ότι είχες μπροστά σου έναν γονιό. Πώς θα του την παρουσίαζες, ώστε να τον πείσεις να προμηθευτεί αυτά τα Χριστούγεννα τα Δωρομπερδέματα για το παιδί του, για τον ίδιο και για τον/τους γονιό/γονείς του;
Γονείς, τα δώρα είναι μαγικά για τα παιδιά. Το κουτί, το περιτύλιγμα, ο φιόγκος, η έκπληξη! Μα πόσο μπορούμε να εκπλήξουμε τα παιδιά σήμερα; Μήπως τα έχουν όλα; Ο Άγιος Βασίλης όμως κάτι σκαρφίστηκε… Κάτι για τα παιδιά, αλλά και για τους δικούς σας τους γονείς! Εσείς δεν έχετε παρά να κάνετε τη γέφυρα ανάμεσά τους. Με το ένα χέρι δωρίστε τα Δωρομπερδέματα στα παιδιά και με το άλλο στους γονείς σας. Για να δούμε τι θα γίνει!

Δεν νομίζω ότι θα μας ξεφύγει αναγνώστης… Το παραμύθι κλείνει με ένα ιδιαίτερα αισιόδοξο μήνυμα, τόσο για τα παιδιά όσο και για τους παππουδογιαγιάδες. Βασικά, η πρότασή σου είναι βαθιά πολιτική και θα ήθελα να τη δω να γίνεται πράξη. Πάλι χωρίς να αποκαλύψουμε πολλά για την ιστορία, θέλω να σε ρωτήσω αν θεωρείς εφικτή μια οργανωμένη επαφή παλαιών και νέων γενιών, με σκοπό την αλληλοβοήθεια και το μοίρασμα γνώσεων απαραίτητων σε όλους, ανεξαρτήτως ηλικίας. Προσωπικά, το βρίσκω υπέροχο και θα πρότεινα σε όλες τις οικογένειες να το επιδιώξουν, με τα δικά τους μέλη. Αλλά μπορεί, με κάποιον τρόπο, να λάβει μεγαλύτερες διαστάσεις και να πλαισιωθεί κάπως θεσμικά; Φαντάζεσαι πόσο θα βελτιωνόταν η ζωή όλων μας;
Από το στόμα σου και στου Υπουργείου Παιδείας το αυτί! Λοιπόν, δεν μπορείς να φανταστείς πόσο συχνά στα διηγήματα εφήβων (είμαι σε επιτροπή αξιολόγησης σε διαγωνισμό εφηβικού διηγήματος) ανασύρονται οι παππούδες ως μέντορες, ψυχολόγοι, φορείς σταθερότητας και βεβαιότητας σε ένα περιβάλλον κινούμενης άμμου. Στην αρχή νόμιζα ότι οι νεαροί συγγραφείς επαναλαμβάνουν ένα στερεότυπο που τους προβάλλουν οι δάσκαλοι και η κοινωνία: «Ο σοφός παππούς», «η καλή γιαγιά». Κι όμως, ακόμη κι αν δεν είναι βίωμα αυτό που γράφουν αλλά φαντασίωση, σημαίνει ότι υπάρχει μια ανάγκη γι’ αυτό που συμβολίζει ο παππούς και η γιαγιά.
Κάποτε οι πρεσβύτεροι σε μια κοινωνία ήταν φορείς σοφίας και έχαιραν σεβασμού. Σήμερα είναι κοινωνικό πρόβλημα προς επίλυση (καταγράφονται μάλιστα και φαινόμενα βίας κατά των υπερηλίκων). Κι όμως, τα ίδια τα παιδιά μας λένε πόσο ανάγκη έχουν την παρουσία των παππούδων. Σε πρακτικό και θεσμικό επίπεδο, στην εκπαίδευση, έχουν γίνει πειράματα με νηπιαγωγεία και ΚΑΠΗ, τακτικές επαφές, αφηγήσεις ιστοριών κ.λπ., με καταγεγραμμένα πολύ θετικά αποτελέσματα και για τους μεν και για τους δε. Μπορώ να φανταστώ πολλά πειράματα και γόνιμες ανταλλαγές ανάμεσα στις γενεές σε θεσμικό επίπεδο. Ίσως σε ένα επόμενο βιβλίο θα σου δείξουμε, με τον Βασίλη και τη Susaeta, λεπτομέρειες! Ανεστραμμένη τάξη θέλουμε; Εδώ να δείτε τι θα γίνει!

Αφού έβγαλα και είδηση, δεν έχω κάτι άλλο να ρωτήσω. Ας κλείσουμε με μια γιορτινή ευχή για το 2024. 
Μια Άγια Νύχτα μαγική για όλους. Όποια και όπου και όπως την ονειρεύεται κάθε οικογένεια, κάθε παιδί, κάθε γιαγιά και κάθε παππούς. Η Άγια Νύχτα είναι και γι’ αυτούς.Διαβάστε: Ελένη Σβορώνου, Δωρομπερδέματα, εικονογράφηση: Βασίλης Κουτσογιάννης, Εκδόσεις SUSAETA