Ο Θοδωρής Αραμπατζής μιλάει για (με) τη «Φωνή των δέντρων»

0

Όταν η πόλη της πλήττεται από μια πρωτόγνωρη οικολογική καταστροφή, η εντεκάχρονη Μαρία βρίσκει καταφύγιο μαζί με την οικογένειά της στα γύρω βουνά. Εκεί ανακαλύπτει έκπληκτη ότι μπορεί να συνομιλεί με τα δέντρα και τα υπόλοιπα φυτά. Καθώς μαθαίνει κάποια από τα πιο συγκλονιστικά μυστικά της φύσης, η Μαρία νιώθει τον σεβασμό και τον θαυμασμό της για τον κόσμο του δάσους να μεγαλώνουν. Ταυτόχρονα όμως καταλαβαίνει ότι πολλές από τις πράξεις και τις αξίες των ανθρώπων βρίσκονται σε αντίθεση όχι μόνο με τους κανόνες της φύσης, αλλά και με την ίδια τη λογική. Όλα μέσα της αρχίζουν λοιπόν να ανατρέπονται για να δώσουν τη θέση τους σε μια νέα ισορροπία. Κι όταν πια νιώθει πως ανήκει κι αυτή στον κόσμο του δάσους, τολμά να αναλάβει μια πολύ κρίσιμη αποστολή… Ο Θοδωρής Αραμπατζής έγραψε τη «Φωνή των δέντρων», ένα βιβλίο στο οποίο πρωταγωνιστεί ένα κορίτσι που έχει την ικανότητα να συνομιλεί με τα δέντρα και τα φυτά και αυτό την οδηγεί να γνωρίσει τον κόσμο από την αρχή… Ο συγγραφέας μιλάει στο Τaλκ για την εμπειρία της συγγραφής του μυθιστορήματος αυτού· και όχι μόνο…

1. Κ. Αραμπατζή, χαίρετε! Παρακαλώ, συστηθείτε στο κοινό του Τaλκ.

Με δεδομένο πως φέρω την αποκλειστική ευθύνη που ένα αθώο εντεκάχρονο κορίτσι περιπλανιέται επί 240 σελίδες μόνο του μέσα στο δάσος μιλώντας με τα δέντρα, μάλλον θα έπρεπε να εξηγήσω πολλά. Ας περιοριστούμε, όμως, για χάρη της συζήτησής μας στο γεγονός ότι είμαι ένας άνθρωπος με θητεία στον χώρο της δημοσιογραφικής έρευνας και της επικοινωνίας, που εξετάζει με περιέργεια τα πάντα, ακόμα κι εκείνα που για τους περισσότερους είναι αυτονόητα και δεδομένα, κι έχει τολμήσει εδώ και κάποια χρόνια να παρατήσει την τακτοποιημένη ζωή του στην Αθήνα για να ζήσει πιο κοντά στη φύση.

2. Πώς συλλάβατε την ιδέα για τη «Φωνή των δέντρων» και πώς, τελικά, την εξελίξατε σε μυθιστόρημα;

Για χρόνια υποδεχόμουν κάθε πρωί τη μέρα στο δάσος, συνδυάζοντας την αγάπη μου για το τρέξιμο με την αγάπη μου για τη φύση. Σταδιακά λοιπόν άρχισα να παρατηρώ γύρω μου όλο και πιο προσεκτικά. Και κάποια στιγμή, λες και κάποιο αόρατο χέρι παραμέρισε ένα αδιάφορο πράσινο πέπλο που μου θόλωνε το βλέμμα, βρέθηκα ξαφνικά μπροστά σε μια τεράστια ποικιλία από χρώματα, σχήματα, ήχους και μυρωδιές. Ήταν τόσο έντονη αυτή η εμπειρία που, μόλις κατάφερα να ξεπεράσω την έκπληξη, άρχισα να ψάχνω τι ακριβώς μου συνέβη.

Διαπίστωσα λοιπόν πως υπάρχει μια κατάσταση που ονομάζεται διεθνώς «plant blindness», δηλαδή τυφλότητα απέναντι στα φυτά, και χαρακτηρίζει τον τρόπο που όλοι μας βλέπουμε τον κόσμο. Είναι ένα γνώρισμα του ανθρώπινου εγκεφάλου, ο οποίος δίνει προτεραιότητα στην αντίληψη για τα ζώα, διότι αυτά αποτελούν την πιο άμεση απειλή ή ευκαιρία, περιορίζοντας ταυτόχρονα τον κόσμο των φυτών σε ρόλο background. Εννοείται ότι αυτή η κατάσταση στον σύγχρονο δυτικό άνθρωπο αγγίζει τα όρια της απόλυτης αδιαφορίας και τυφλότητας. Κι έτσι δυστυχώς χάνουμε έναν τρομερό πλούτο ερεθισμάτων και πληροφοριών. Σ’ αυτόν ακριβώς τον πλούτο αφιερώθηκα για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Κι όσο περισσότερα μάθαινα τόσο περισσότερο μαγευόμουν.

Διαπίστωσα με δέος ότι τα φυτά είναι πολύ πιο εξελιγμένοι οργανισμοί από εμάς, οργανισμοί τόσο ισχυροί, που στη μακρότατη ιστορία τους δεν έχουν υποστεί μαζικές εξαφανίσεις όπως τα ζώα, ενώ έχουν κατακτήσει την κλωνοποίηση, την αέναη αναγέννηση των μερών τους, σε κάποιες περιπτώσεις ακόμα και την αθανασία. Πως πολλά από τα χαρακτηριστικά τους που θεωρούμε τεκμήριο ατέλειας και αδυναμίας, όπως για παράδειγμα η ακινησία, είναι στην πραγματικότητα το ακριβώς αντίθετο, ένα δείγμα της δύναμής τους να αντιμετωπίζουν τις δυσκολίες χωρίς να το βάζουν στα πόδια. Και το πιο σημαντικό, πως έχουν αισθήσεις και επικοινωνούν μεταξύ τους.

Έχει πια αποδειχθεί πως το δάσος είναι μια τεράστια κοινωνία, που χαρακτηρίζεται από αμέτρητες σχέσεις ανταγωνισμού και συνεργασίας. Μια κοινωνία όμως εξαιρετικά αρμονική, όπου ο καθένας προσφέρει ανάλογα με τις δυνατότητές του και παίρνει ανάλογα με τις ανάγκες του. Μια κοινωνία του μέτρου που έχει να μας διδάξει πολλά. Άλλωστε είμαστε δικό της δημιούργημα. Όλοι οι οργανισμοί που αναπνέουμε οξυγόνο στην πραγματικότητα ανακυκλώνουμε αυτό το τόσο τοξικό παραπροϊόν της φωτοσύνθεσης. Η παρουσία μας ήρθε ως απάντηση στο προηγούμενο οικολογικό πρόβλημα του πλανήτη, αυτό της τεράστιας συγκέντρωσης οξυγόνου στην ατμόσφαιρα από τη δραστηριότητα των φυτών!

Όλα αυτά ήταν τόσο συγκλονιστικά που δεν έβλεπα την ώρα να τα συζητήσω και να τα μοιραστώ. Διαπίστωσα όμως ότι, όταν εκφράζει κανείς απόψεις που έρχονται σε αντίθεση με βαθιά ριζωμένες προκαταλήψεις, ούτε η  λογική ούτε η επιστημονική τεκμηρίωση αρκούν για να καμφθούν οι άμυνες και να αλλάξουν οι αντιλήψεις των ανθρώπων. Χρειάζεται ένα νέο αφήγημα. Μια ολοκληρωμένη νέα προσέγγιση, που θα θέτει τα πράγματα σε εντελώς διαφορετική βάση. Αυτό ακριβώς είναι «Η φωνή των δέντρων». Μια ιστορία που τολμά και μας λέει με τον απλούστερο δυνατό τρόπο, αλλά πολύ συγκροτημένα, όσα μέχρι τώρα αρνούμασταν να ακούσουμε. Και απευθύνεται κατεξοχήν σε εκείνους που είναι περισσότερο έτοιμοι να αντικρίσουν την αλήθεια: στα παιδιά. Γιατί αυτά δεν έχουν ακόμη οχυρωθεί πίσω από τις κοινωνικά κατασκευασμένες ψευδαισθήσεις που μας θέλουν ανώτερους, προνομιούχους και δικαιωματικά κυρίαρχους στον πλανήτη, και είναι σε θέση να ακούνε χωρίς προκαταλήψεις όσα ενοχλούν και ξεβολεύουν εμάς τους ενήλικες.

3. Θέλετε να μας πείτε με λίγα λόγια όσα πρέπει να ξέρουμε για την ιστορία πριν να τη διαβάσουμε;

«Η φωνή των δέντρων» είναι η ιστορία της εντεκάχρονης Μαρίας, η οποία –όταν η πόλη της καταστρέφεται εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής– γίνεται περιβαλλοντική πρόσφυγας και βρίσκει καταφύγιο στο δάσος. Κι εκεί ανακαλύπτει έκπληκτη ότι μπορεί να συνομιλεί με τα δέντρα και τα φυτά. Έτσι ξεκινά η μεγάλη της περιπέτεια, καθώς μέσα από μια σειρά από συναντήσεις, συζητήσεις και απρόοπτα μαθαίνει σταδιακά τα μυστικά του δάσους και νιώθει τον σεβασμό και τον θαυμασμό της για τη φύση να μεγαλώνουν όλο και περισσότερο. Ταυτόχρονα όμως συνειδητοποιεί πόσο συχνά οι πράξεις και οι αντιλήψεις των ανθρώπων βρίσκονται σε αντίθεση όχι μόνο με τη φυσική αρμονία αλλά και με την ίδια τη λογική.

«Η φωνή των δέντρων», λοιπόν, περιγράφει την πορεία ενός παιδιού προς τη γνώση του κόσμου και την αυτογνωσία. Έχει τη μορφή ενός παραμυθιού, που όμως είναι γεμάτο αλήθειες, και απευθύνεται εξίσου σε μικρούς και σε μεγάλους, καθώς διαθέτει γρήγορη και δυναμική πλοκή, γεμάτη απρόοπτα και εναλλαγές, ενώ ταυτόχρονα διαρθρώνεται σε πολλά επίπεδα (οικολογικό, επιστημονικό, κοινωνικό, φιλοσοφικό). Το βιβλίο είναι γραμμένο στο μεγαλύτερο μέρος του σε διαλογική μορφή, με λόγο άμεσο και προφορικό, και διαβάζεται πολύ εύκολα.

4. Η Μαρία γίνεται κλιματική πρόσφυγας. Πριν από λίγα χρόνια αυτή η φράση θα μας φαινόταν ίσως και αδιανόητη. Θεωρείτε ότι, αργά ή γρήγορα, η ανθρωπότητα θα έρθει αντιμέτωπη με τόσο μεγάλες αλλαγές, ώστε άνθρωποι θα «ξεσπιτωθούν» εξαιτίας καιρικών φαινομένων;

Δυστυχώς αυτό συμβαίνει ήδη. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, πάνω από 20 εκατομμύρια άνθρωποι υποχρεώνονται κάθε χρόνο να εγκαταλείψουν τις εστίες τους εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Και είναι φυσικά πολλαπλάσιοι εκείνοι που βλέπουν χρόνο με τον χρόνο τις συνθήκες ζωής τους να χειροτερεύουν, το πόσιμο νερό να λιγοστεύει, τις σοδειές τους να καταστρέφονται, τους τόπους τους να μετατρέπονται σταδιακά σε αφιλόξενες ερήμους ή να κατακλύζονται από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας. Επειδή όμως αυτό συμβαίνει στις πιο απροστάτευτες και εκτεθειμένες γωνιές του πλανήτη, οι κοινωνίες του «πρώτου κόσμου» το αντιμετωπίζουμε ακόμη ως μακρινό ενδεχόμενο, ως μια εξωτική κατάσταση που δεν μας αφορά. Η έκταση και η δυναμική του φαινομένου όμως είναι τόσο μεγάλη, που είναι βέβαιο ότι δεν θα έχουμε την πολυτέλεια να εθελοτυφλούμε για πολύ…

Αρκεί να με κοιτάξεις προσεκτικά από πάνω ως κάτω και θα τα καταλάβεις όλα. Είμαι ένα τεράστιο δέντρο. Δεσπόζω στην κορυφή ενός ψηλού λόφου. Προκαλώ το δέος ακόμα και στους ανθρώπους. Για φαντάσου πόσο μοναχικός και ακατάδεχτος θα ήταν κάποιος άνθρωπος στη θέση μου. Εγώ όμως είμαι το ακριβώς αντίθετο. Τα κλαδιά μου είναι γεμάτα πουλιά. Τα κελαηδίσματά τους αντηχούν σε όλη την περιοχή. Ο κορμός μου είναι σκαμμένος σε εκατό μεριές. Μυρμήγκια, μέλισσες, σφήκες και σκίουροι φωλιάζουν μέσα μου και με περιτριγυρίζουν συνεχώς από πάνω μέχρι κάτω. Η βόρεια πλευρά μου έχει καταληφθεί από τα βρύα. Ψάξε δίπλα στις ρίζες μου και θα βρεις μανιτάρια… Απόσπασμα από το βιβλίο

5. Η πρωταγωνίστριά σας, ζώντας πλέον αναγκαστικά μέσα στη φύση, αρχίζει να τη γνωρίζει, να την αγαπά, να τη σέβεται. Τι θα άλλαζε αν οι άνθρωποι, που ως γνωστόν πάσχουμε από χρόνια και βαρύτατη αστυφιλία, ζούσαμε πιο κοντά στη φύση; Θα ήταν δυνατή η μεταμόρφωσή μας; 

Μακάρι να ήταν τόσο απλό… Δυστυχώς δεν είναι θέμα τόπου και συνθηκών διαβίωσης, αλλά νοοτροπίας. Βλέπουμε πολύ συχνά ανθρώπους που ζουν όχι μόνο κοντά στη φύση, αλλά και από την ίδια τη φύση, για παράδειγμα αγρότες, κτηνοτρόφους ή υλοτόμους, οι οποίοι δεν έχουν καθόλου περιβαλλοντική συνείδηση και αντιμετωπίζουν τη φύση σαν να ήταν απλώς μια πηγή πλουτισμού. Και φυσικά της φέρονται αναλόγως: την κακοποιούν και την καταληστεύουν χωρίς δεύτερες σκέψεις.

6. Γιατί, όμως, παρά τις φωνές που όλο και πιο έντονα ακούγονται τα τελευταία χρόνια, συνεχίζουμε να καταστρέφουμε τον πλανήτη; Πόσο αυτοκαταστροφικός μπορεί να γίνει ο άνθρωπος;

Η απάντηση βρίσκεται στην πολύ ιδιαίτερη ιστορία του ανθρώπου. Είμαστε το μοναδικό πλάσμα που κατόρθωσε μέσα σε ελάχιστο για τα γεωλογικά δεδομένα χρόνο, δηλαδή σε μερικές χιλιάδες χρόνια, να μεταπηδήσει από το τελευταίο σκαλοπάτι της τροφικής αλυσίδας στην κορυφή της. Χάρη στη δημιουργική δύναμη του εγκεφάλου μας, μεταμορφωθήκαμε από αδύναμα, γυμνά και απροστάτευτα θηράματα, σε πανίσχυρους και αναμφισβήτητους κυρίαρχους. Είμαστε με μια λέξη οι νεόπλουτοι του πλανήτη! Αρνούμαστε βέβαια να δούμε τον εαυτό μας έτσι, και στην προσπάθειά μας να δημιουργήσουμε την ψευδαίσθηση ότι τα πράγματα είναι εντελώς διαφορετικά έχουμε επινοήσει απίστευτα ευφάνταστους μύθους: ότι όλος ο κόσμος φτιάχτηκε εξαρχής για μας, ότι τα πάντα γύρω μας δημιουργήθηκαν απλώς και μόνο για να εξυπηρετούν τις δικές μας ανάγκες και επιθυμίες, ότι είμαστε το επίκεντρο και η κορωνίδα της Δημιουργίας. Η συμπεριφορά μας, όμως, μας προδίδει. Γιατί δεν χαρακτηρίζεται από την αρχοντιά του παντοτινά χορτάτου, αλλά από τη βουλιμία του μέχρι χθες πεινασμένου. Και από την απληστία του ανώριμου νεόπλουτου που φτάνει στο όριο της αυτοκαταστροφής.

7. Ποια άλλα θέματα, πλην της σχέσης μας με τη φύση, πραγματεύεται το βιβλίο;

Όπως έγινε φανερό, θεωρώ πως η σχέση μας με τη φύση καθορίζεται από την κοσμοθεωρία μας, η οποία επίσης καθορίζει τη σχέση μας με τους συνανθρώπους μας και, σε τελική ανάλυση, την αντίληψη και την αίσθηση για τον ίδιο μας τον εαυτό. «Η φωνή των δέντρων», λοιπόν, μπορεί να ξεκινά από το πιο κρίσιμο οικουμενικό ζήτημα της εποχής μας, αυτό της οικολογικής κρίσης και της κλιματικής αλλαγής, αλλά φτάνει να πραγματεύεται μια σειρά από κοινωνικά και φιλοσοφικά ερωτήματα, τα οποία μάλιστα σταδιακά έρχονται στο επίκεντρο των αναζητήσεων της ηρωίδας, όπως είναι η αξία της φιλίας και της οικογένειας, η δύναμη της πίστης, η ματαιοδοξία, η αλαζονεία της εξουσίας, η απληστία, το νόημα της ίδιας της ζωής και της δημιουργίας.

8. Εντάξατε στο βιβλίο σας το στοιχείο του υπερφυσικού. Γιατί «νίκησε» ο μαγικός ρεαλισμός τον ρεαλισμό, ως αφηγηματικό εργαλείο;

Η εμμονή του κάθε ανθρώπου να θεωρεί τον εαυτό του το επίκεντρο του σύμπαντος και να κρίνει τους πάντες και τα πάντα σχεδόν αποκλειστικά με βάση τις δικές του ανάγκες και προτεραιότητες βρίσκεται, κατά τη γνώμη μου, στη ρίζα πολλών από τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Ένας από τους κεντρικούς στόχους της «Φωνής των δέντρων», λοιπόν, είναι και η καλλιέργεια της ενσυναίσθησης. Και νομίζω ότι η αναπάντεχη αλλαγή της οπτικής γωνίας που προσφέρει ο μαγικός ρεαλισμός, η οποία στη συγκεκριμένη περίπτωση συμπίπτει και με τον εξοβελισμό του ανθρωποκεντρισμού, είναι ένα εξαιρετικά αποτελεσματικό εργαλείο προς αυτή την κατεύθυνση.

9. Θεωρείτε ότι η περιβαλλοντική λογοτεχνία, που έχει αρχίσει να ανθεί τα τελευταία χρόνια, έχει τη δύναμη να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τον πλανήτη ή είναι απλώς μια μόδα της εποχής; 

Είναι σίγουρα μια μόδα της εποχής. Όχι όμως μόδα από καπρίτσιο, αλλά από ανάγκη. Γιατί μόλις τώρα συνειδητοποιούμε, με αρκετή καθυστέρηση δηλαδή, τις πραγματικές διαστάσεις του προβλήματος και τους κινδύνους που αυτό  συνεπάγεται. Και αυτή είναι μια πολύ χρήσιμη εξέλιξη. Γιατί η λογοτεχνία έχει τη δύναμη να φτάσει εκεί που η επιστήμη αδυνατεί, καθώς –παρόλο που μας αρέσει να αυτοαποκαλούμαστε sapiens– είναι κυρίως το θυμικό μας και όχι η λογική που καθορίζει τη στάση και τις αντιδράσεις μας στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος.

10. Τέλος, έχετε κάτι καινούργιο στα σκαριά ή βρίσκεστε ακόμη παρέα με τη Μαρία, τη Βελανιδιά, τον Θάμνο, τον Φράχτη;

Η Μαρία και η παρέα της έχουν πια αυτονομηθεί. Ακολουθούν τη δική τους πορεία και τους θαυμάζω. Είναι χαρακτήρες ακέραιοι, ευαίσθητοι, ελεύθεροι, γεμάτοι κατανόηση και αγάπη. Είναι πολύ καλύτεροι από οτιδήποτε θα μπορούσα να σχεδιάσω και να φανταστώ. Γιατί προέκυψαν από μια γνήσια δημιουργική διαδικασία, χωρίς καταναγκασμούς, χωρίς ματαιοδοξία, χωρίς υποχρεώσεις, χρονοδιαγράμματα και συμβιβασμούς. Από μια πηγαία ανάγκη που σύντομα χάρισε στην όλη διαδικασία τη δική της νομοτέλεια, εκπλήσσοντας διαρκώς κι εμένα τον ίδιο με όσα προέκυπταν στην πορεία.

Θα ήθελα να συνεχίσω με τις ίδιες αξιώσεις. Να μην ενδώσω σε εύκολες λύσεις για να επιβεβαιώσω τον τίτλο του συγγραφέα. Να μην αφεθώ στο αναμενόμενο, να μην αρχίσω να μιμούμαι τον ίδιο μου τον εαυτό. Ευτυχώς έχω στο μυαλό μου πολλές ιδέες, οι οποίες είναι πολύ διαφορετικές μεταξύ τους. Άλλες με συντροφεύουν χρόνια, άλλες έρχονται σαν αστραπές, με κυριεύουν για λίγο και εξαφανίζονται το ίδιο ξαφνικά. Προς το παρόν τις παρατηρώ υπομονετικά. Ίσως με λίγο περισσότερη αυτοπεποίθηση απ’ ό,τι παλιότερα, αλλά μέχρι εκεί. Δεν ξέρω τι θα προκύψει. Το μόνο που ξέρω είναι πως, οτιδήποτε κι αν είναι αυτό, δεν θα έχει καμία σχέση με τη «Φωνή των δέντρων».

Διαβάστε: Θοδωρής Αραμπατζής: «Η Φωνή των δέντρων», Εκδόσεις Μεταίχμιο