ΕΝΑ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΑ ΚΑΛΥΤΕΡΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ: ΣΑΓΚΑΗ

0

Σε προηγούμενα άρθρα μας, χάρη στο βιβλίο της Lucy Crehan Φυτώρια ευφυΐας. Ένα ταξίδι στα καλύτερα εκπαιδευτικά συστήματα του κόσμου, φτάσαμε μέχρι την Ιαπωνία, τη Φινλανδία και τη Σιγκαπούρη, τρεις χώρες των οποίων οι μαθητές ξεχωρίζουν σε απόδοση, όπως αποδεικνύεται από τα αποτελέσματα του διεθνούς προγράμματος PISA (ξέρετε, αυτό στο οποίο πάτωσαν τα παιδιά που φοιτούν στην Ελλάδα, όπως προέκυψε από τα τελευταία του αποτελέσματα). Συνεχίζουμε, λοιπόν, το εκπαιδευτικό μας αυτό ταξίδι στα σχολεία του κόσμου και αυτόν το μήνα επισκεπτόμαστε την Σαγκάη. Η Σαγκάη δεν αποτελεί σε καμιά περίπτωση τυπική κινεζική πόλη, είναι πλουσιότερη, οικουμενική, με καλά σχολεία και υψηλό ΑΕΠ, που μάλιστα έχει να κάνει με τις σχολικές επιδόσεις των μαθητών της. Όμως, οι δικοί της μαθητές διαγωνίζονται στις εξετάσεις PISA, οπότε τη χρησιμοποιούμε ως αυτόνομο παράδειγμα, το οποίο βέβαια εντάσσεται μέσα στην ευρύτερη κινεζική κουλτούρα.

Σκληρή μελέτη

Οι μαθητές στη Σαγκάη μπαίνουν στην τάξη στις 8 το πρωί, διδάσκονται τέσσερα μαθήματα, έπειτα τρώνε, και κατόπιν διδάσκονται άλλα τρία. Στο γυμνάσιο αρχίζουν μισή ώρα νωρίτερα και έχουν πέντε μαθήματα το πρωί και τέσσερα το απόγευμα, ενώ στο λύκειο οι ώρες διδασκαλίας μπορούν να φτάσουν μέχρι και τις δώδεκα ημερησίως. Οι τάξεις είναι πολυπληθείς και έχουν μέχρι και 50 μαθητές, ενώ το πρόγραμμα είναι ιδιαίτερα αναλυτικό και έχει στο επίκεντρό του την αποστήθιση και την επανάληψη, τη διαισθητική, δηλαδή, μάθηση, χωρίς να αναπτύσσει την κριτική σκέψη (αν και πλέον γίνονται προσπάθειες να καλλιεργηθεί σταδιακά και αυτή). Οι εκπαιδευτικοί είναι εξουσιαστικοί επί των μαθητών τους και επί των γονέων, δεν έχουν πολλές ώρες διδασκαλίας, όμως παρακολουθούν σεμινάρια, κάνουν διαρκώς επιμορφώσεις και σχεδιασμούς μαθημάτων, που είναι άριστα δομημένα, και είναι υποχρεωμένοι να ανατροφοδοτούν με μεγάλη λεπτομέρεια τους μαθητές τους.

Στην Κίνα δεν έχει σημασία αν έχεις καλό βαθμό ή όχι, πρέπει έτσι κι αλλιώς να μελετήσεις σκληρά. Επίσης, τα πρότυπά σου είναι εκείνοι που έχουν καλούς βαθμούς και προσπαθείς να φτάσεις κι εσύ στο ίδιο επίπεδο. Τα δε παιδιά έχουν πάντοτε υπερβολική δουλειά για το σπίτι, παρά τις πολλές ώρες που περνούν εντός αίθουσας. Αξίζει στο σημείο αυτό να μιλήσουμε για την κινεζική εργασιακή ηθική, που οι ρίζες της φτάνουν αιώνες πίσω και την οποία φέρουν μαζί τους και οι Κινέζοι μετανάστες σε όποια χώρα κι αν πάνε να ζήσουν. Αν τα παιδιά σας έχουν Κινέζους συμμαθητές, σίγουρα θα καταλάβετε για τι ακριβώς μιλάω. Στον πυρήνα της, ως χαρακτηριστικό της κουλτούρας, είναι η σκληρή δουλειά όχι ως απλό προϊόν του εκπαιδευτικού συστήματος, αλλά ως απόρροια της κομφουκιανής φιλοσοφίας.

Ωστόσο δεν είναι μόνο η σκληρή μελέτη που βοηθά τα παιδιά στη Σαγκάη να αποδώσουν· είναι και ο τρόπος με τον οποίο γίνεται αυτή η σκληρή μελέτη. Τα Κινεζάκια αυτορρυθμίζονται και χρησιμοποιούν ΜΟΝΑ ΤΟΥΣ στρατηγικές μάθησης, όπως η εξάσκηση, η επεξεργασία, ο έλεγχος και ο σχεδιασμός και μάλιστα επιμένουν περισσότερο όταν κάτι τα δυσκολεύει και παιδεύονται μέχρι τελικής πτώσεως. Και κατά τα λεγόμενά τους, απολαμβάνουν τη διαδικασία της μάθησης, παρά τη μεγάλη πίεση που υφίστανται.

Δυσκολίες και αποτυχία

Έρευνες έχουν καταδείξει ότι οι μαθητές στην Ανατολική Ασία όχι μόνο επιμένουν περισσότερο προκειμένου να ξεπεράσουν μια δυσκολία, αλλά είναι πιθανόν να αποζητούν και τις δυσκολίες. Και μια αποτυχία τούς παρακινεί να εργαστούν σκληρότερα. Σκεφτείτε έναν μέσο μαθητή στην Ελλάδα και όχι μόνο, έναν μέσο μαθητή στον δυτικό κόσμο. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων η αποτυχία τούς κόβει τα φτερά. Πώς εξηγείται, λοιπόν, οι μαθητές μιας χώρας να καταβάλλουν συστηματικά μεγαλύτερη προσπάθεια μπροστά στη δυσκολία ή στην αποτυχία από τους συνομήλικους μαθητές μιας άλλης; Στη Δύση, η μάθηση ξεκινάει από μια πνευματική παράδοση με ρίζες στην αρχαία Ελλάδα με τρεις κεντρικές ιδέες:

• έμπνευση για τη γνώση είναι η περιέργεια του ανθρώπου για τον κόσμο
• η μοναδική οντότητα που ερευνά, ανακαλύπτει και φτάνει στον τελικό θρίαμβο είναι το άτομο
• η μάθηση ευνοεί τους πιο ικανούς.

Επομένως, σε μια δυτική χώρα αν κάποιος δεν είναι φιλοπερίεργος, δεν έχει και κίνητρο για να μάθει. Ο λόγος για τη μάθηση είναι το ατομικό όφελος και το αν είσαι καλός ή όχι εξαρτάται από τα ατομικά σου χαρακτηριστικά.

Όμως, οι Ανατολικοασιάτες δεν έχουν την ίδια θεώρηση: Πιστεύουν ότι οι άνθρωποι δεν έχουν εγγενείς διαφορές όσον αφορά τις ικανότητές τους και ότι η επιτυχία είναι προϊόν προσπάθειας, παρά ικανότητας. Οι Κινέζοι, λοιπόν, έχουν τη «νοοτροπία ανάπτυξης», αποδίδουν τη σχολική αποτυχία των παιδιών τους σε ελλιπή προσπάθεια και μόνο και θεωρούν ότι αν κάποιος είναι π.χ. αδέξιος ή χαζός μπορεί να τα πάει καλύτερα από άλλους ικανότερους εφόσον προσπαθήσει αρκετά.

Κομφουκιανή κουλτούρα μάθησης

Σύμφωνα με τον Κομφούκιο, ο δρόμος προς την αρετή περιλαμβάνει την αυτοβελτίωση μέσω της γνώσης. Η μάθηση αποτελεί στόχο που πρέπει κανείς να πραγματώσει μέσω της προσωπικής προσπάθειας για τελείωση. Έτσι η σκληρή δουλειά και η επιμονή μπροστά στις δυσκολίες είναι σημαντικές όχι μόνο γιατί αποφέρουν όφελος, αλλά και γιατί αποτελούν θεμελιώδη χαρακτηριστικά του ηθικού και ενάρετου ατόμου. Στην Κίνα, το να είσαι ηθικό παιδί, καλό παιδί, δεν έχει καθόλου να κάνει με τον τρόπο συμπεριφοράς προς τους άλλους· σημαίνει παιδί αυτοπειθαρχημένο, έξυπνο, που δουλεύει σκληρά για να γίνει ο μαθητής-πρότυπο. Στο πλαίσιο αυτό, η μάθηση επιτρέπει στο άτομο να βελτιωθεί ως άνθρωπος και ταυτόχρονα να γίνει εξυπνότερος· ο δε υπέρτατος στόχος της είναι η τελειοποίηση του εαυτού και η ταυτόχρονη προσφορά στους άλλους.

Στη Σαγκάη, όλες οι εργασίες που κάνουν τα παιδιά είναι ίδιας δυσκολίας και στόχος των δασκάλων είναι να βοηθήσουν ακόμα και τα πιο αδύναμα μαθησιακά να φτάσουν στο πιο υψηλό επίπεδο, προωθώντας φυσικά την ιδέα ότι όλοι μπορούν να πετύχουν αν καταβάλουν αρκετή προσπάθεια. Τα μηνύματα αυτά τα λαμβάνουν τα παιδιά ήδη από τη στιγμή της γέννησής τους και οι πρώτοι που τους τα περνούν είναι οι ίδιοι οι γονείς τους. Οι Κινέζοι γονείς, μάλιστα, υποβαθμίζουν τις επιτυχίες των παιδιών τους, γιατί φοβούνται ότι θα τα οδηγήσουν στην έλλειψη κινήτρων για επιπλέον προσπάθεια και μάθηση. Για τους αντίστοιχους λόγους, ιδιαίτερα οι λεγόμενες «Μητέρες-Τίγρεις», τείνουν να δίνουν έμφαση στις αποτυχίες, στα ελαττώματα και στα λάθη των παιδιών και μοιάζουν διαρκώς ανικανοποίητες, συχνά εκφοβίζοντας τα παιδιά τους για τις κακές τους επιδόσεις και πιέζοντάς τα ολοένα και περισσότερο.

Γκαοκάο

Τα παιδιά, όπως καταλαβαίνετε, δεν έχουν ελεύθερο χρόνο για τον εαυτό τους, καθώς τις καθημερινές μελετούν μέχρι πολύ αργά το βράδυ και τα Σαββατοκύριακα είναι υποχρεωμένα τόσο να διαβάζουν για το σχολείο όσο και να παρακολουθούν εξωσχολικά μαθήματα, όπως σπορ, ξένες γλώσσες και μουσική. Απώτερος στόχος, το γκαοκάο.

Το γκαοκάο είναι οι εξετάσεις που δίνουν οι Κινέζοι μαθητές στα δεκαοκτώ τους για να περάσουν στο πανεπιστήμιο. Είναι μια σειρά διαγωνισμάτων που διαρκούν συνολικά εννέα ώρες, σε δυο μέρες, και αφορούν τα μανδαρινικά, τα αγγλικά, τα μαθηματικά, τις φυσικές επιστήμες και τις τέχνες. Οι εξετάσεις αυτές είναι κάτι περισσότερο από σημαντικές. Με εξαίρεση λίγους μαθητές που εξασφαλίζουν την είσοδό τους στη σχολή που επιθυμούν λόγω εξαιρετικού ταλέντου (ο υπέρτατος στόχος των εξωσχολικών μαθήματών), η βαθμολογία γκαοκάο είναι ο μοναδικός παράγοντας που καθορίζει αν θα μπεις στο πανεπιστήμιο, σε ποιο πανεπιστήμιο θα μπεις και ποιο αντικείμενο θα μπορέσεις να σπουδάσεις. Κατά συνέπεια, καθορίζει και τη δουλειά που θα κάνεις μετά το τέλος των σπουδών σου, τον μισθό που θα έχεις και το επίπεδο της υπόλοιπης ζωής σου. Επηρεάζει ακόμα και τις πιθανότητές σου να παντρευτείς. Στη Σαγκάη, γίνονται «παζάρια γάμου», όπου οι γονείς κανονίζουν για τα ενήλικα παιδιά τους ραντεβού στα τυφλά. Παρατάσσονται στα δρομάκια ενός πάρκου με πληροφορίες για τους απογόνους τους: ηλικία, επάγγελμα, εισόδημα, μόρφωση και ζώδιο. Αν ένα παιδί δεν τα έχει πάει καλά στο γκαοκάο οι πιθανότητες να επιλεγεί για ραντεβού και να παντρευτεί σε μερικά χρόνια μειώνονται σημαντικά.

Οι γονείς στη Σαγκάη στενοχωριούνται για την πίεση που ασκεί το σύστημα, το σχολείο και η οικογένεια στα παιδιά. Όμως, δηλώνουν ότι δεν μπορούν να κάνουν αλλιώς μια και το μέλλον τους κρίνεται από την ακαδημαϊκή τους επιτυχία και μόνο και ο ανταγωνισμός είναι τεράστιος. Φανταστείτε ότι οι δάσκαλοι στέλνουν μέχρι και 10 SMS τη μέρα στους γονείς ενημερώνοντάς τους για την πορεία των μικρών μαθητών.

Γκουανσί και πρόσβαση στα σχολεία

Το γκουανσί μεταφράζεται ως σχέση ή σύνδεσμος, αλλά καμιά από τις λέξεις αυτές δεν αποτυπώνει τη γενικευμένη παρουσία του και τον σύνθετο χαρακτήρα του. Πρόκειται για ένα θεμελιώδες στοιχείο της κινεζικής κουλτούρας και περιγράφει ένα δίκτυο αμοιβαία επωφελών σχέσεων που μπορούν να βοηθήσουν κάποιον στην προσωπική ζωή ή στη δουλειά του (κάτι μας θυμίζει, οι Κινέζοι όμως το έχουν πάει ένα επίπεδο πιο πάνω, ονοματίζοντάς το κιόλας). Σε μια χώρα όπου οι επίσημοι κρατικοί φορείς δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι θα σε στηρίξουν οικονομικά ή νομικά σε ώρα ανάγκης, δίκτυα που παρέχουν υποστήριξη είναι ιδιαίτερα σημαντικά. Μέρος του γκουανσί είναι η ευρύτερη οικογένεια, όπως και άνθρωποι με τους οποίους πήγες σχολείο ή συνεργάστηκες και οι δεσμοί αυτοί συντηρούνται με χάρες και δώρα εκατέρωθεν. Αν κάποιος σου κάνει μια χάρη, το να μην μπορέσεις να του την ανταποδόσεις είναι ιδιαίτερα ταπεινωτικό και θεωρείται ασυγχώρητο. Αν το παιδί σου ετοιμάζεται για το δημοτικό, το γκουανσί αποδεικνύεται ιδιαίτερα χρήσιμο για να καταφέρεις να το στείλεις σε καλό σχολείο. Μετά το δημοτικό, τα παιδιά συνεχίζουν θεωρητικά στο πιο κοντινό στο σπίτι τους γυμνάσιο, όμως ένα καλό δώρο σε κάποιον καθηγητή ή ένα ακριβό γεύμα με καλεσμένο τον διευθυντή μπορεί να του ανοίξουν την πόρτα και σε κάποιο πιο μακρινό, αλλά συνάμα πιο καλό σχολείο.

Υπάρχει και μια πιο επίσημη διαδικασία επιλογής γυμνασίου, με οικονομικά κριτήρια. Τα «Πρότυπα Κοινοτικά Σχολεία» επιτρέπεται να επιλέγουν μαθητές από όλη τη Σαγκάη, στους οποίους χρεώνουν ένα τέλος επιλογής σχολείου, γύρω στα 5.000 ευρώ, το οποίο, όμως, ίσως και να μην αρκεί, αν οι γονείς δεν έχουν χρήματα και για τα δώρα που απαιτούνται για το γκουανσί.

Στα πρότυπα σχολεία, οι εκπαιδευτικοί έχουν έναν επιπλέον λόγο να ασκούν πίεση στους γονείς και εκείνοι με τη σειρά τους να ασκούν πίεση στα παιδιά τους: το να παραμείνει η φήμη του σχολείου υψηλή και η δυνατότητα χρέωσης των προαναφερθέντων τελών εξαρτάται από τους βαθμούς των μαθητών, τους οποίους οι διδάσκοντες διαφημίζουν στους γονείς των μελλοντικών υποψηφίων. Έτσι δημιουργείται ένα σύστημα όπου στα καλά σχολεία έχουν πρόσβαση τα παιδιά που προέρχονται από οικογένειες με διασυνδέσεις και χρήματα.

Χούκου και μετανάστες

Στη Σαγκάη, αν δεν έχεις χούκου σε μια πόλη, καταγωγή δηλαδή από εκεί, είναι πολύ δύσκολο να γίνει το παιδί σου δεκτό στο σχολείο της. Ορισμένα παιδιά (εσωτερικών) μεταναστών γίνονται τελικά αποδεκτά, όμως αν δεν περισσεύουν θέσεις στο δημόσιο σύστημα, τα παιδιά αυτά αναγκάζονται να φοιτήσουν, έχοντας μια ιδιότυπη «άδεια παραμονής», σε φτηνά ιδιωτικά σχολεία για μετανάστες, στην περιφέρεια της πόλης, με κακές εγκαταστάσεις και δασκάλους κακοπληρωμένους, λιγότερο μορφωμένους και με λιγότερες πιστοποιήσεις από όσους διδάσκουν στα δημόσια σχολεία, που ψάχνουν ευκαιρία να φύγουν προς τη δημόσια εκπαίδευση. Ωστόσο, κανένας μαθητής που δεν έχει χούκου δεν μπορεί να δώσει εξετάσεις στο λύκειο και τότε τα παιδιά αναγκάζονται να επιστρέψουν στην «πατρίδα» τους, στην πόλη καταγωγής τους, δηλαδή, εκτός αν είναι από τις λίγες εξαιρέσεις παιδιών μεταναστών με προσόντα, που παίρνουν ειδική άδεια από το Υπουργείο να φοιτήσουν σε λύκειο της Σαγκάης. Το γεγονός ότι λίγο πριν από τα δεκαπέντε τους χρόνια, λίγο πριν από τις εξετάσεις της PISA δηλαδή, τα πιο φτωχά παιδιά, αυτά που έχουν λάβει τη χαμηλότερου επιπέδου εκπαίδευση, εγκαταλείπουν τα σχολεία της Σαγκάης, αδιαμφισβήτητα ανεβάζει τον μέσο όρο στις παγκόσμιες αυτές εξετάσεις.

Διαβάστε: Lucy Crehan, Φυτώρια ευφυΐας. Ένα ταξίδι στα καλύτερα εκπαιδευτικά συστήματα του κόσμου, μετάφραση: Μαρία Παπαηλιάδη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2019