ΘΗΛΑΣΜΟΣ: ΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΤΗΣ ΕΞΙΔΑΝΙΚΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΚΑΙ ΤΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΒΡΕΦΟΣ

0

Στις δυτικές κοινωνίες, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, ο θηλασμός απεικονίζεται τις τελευταίες δεκαετίες ως η «ιδανική», «τέλεια», «ανώτερη» πρακτική ταΐσματος και φροντίδας του βρέφους. Συχνά παρουσιάζεται από ΜΜΕ και ειδικούς ως φάρμακο πρόληψης μίας σειράς σοβαρών προβλημάτων υγείας του αναπτυσσόμενου μωρού και της μητέρας, ως μέσο για την κατάκτηση ανώτερων ψυχικών λειτουργιών και ως η απόλυτη μητρική εμπειρία σύνδεσης με το μωρό, οδηγώντας στην εξίσωσή του με την εικόνα της καλής και φροντιστικής μητέρας, αλλά και της ίδιας της μητρικής εμπειρίας (Faircloth, 2013).

Οι νέες μητέρες ενημερώνονται για τις αναντικατάστατες ιδιότητες του θηλασμού από την περίοδο της εγκυμοσύνης μέσα από βιβλία, ιστοσελίδες και ομάδες στο facebook σχετικά με τη μητρότητα, καθώς και από τους επαγγελματίες υγείας με του οποίους έρχονται σε επαφή (π.χ. μαίες, γυναικολόγο). Τα σύγχρονα μαιευτήρια  ακολουθώντας τα 10 βήματα για τον επιτυχημένο θηλασμό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας και της UNICEF ενημερώνουν τις μητέρες για τα πλεονεκτήματα του αποκλειστικού θηλασμού για τους πρώτους έξι μήνες και της συνέχισής του για τουλάχιστον δύο έτη, καθώς και για τα βήματα για να το επιτύχουν όπως είναι το rooming in, o κατά ζήτηση θηλασμός, η αποφυγή χρήσης πιπίλας κ.ά.  Το μήνυμα «ο θηλασμός είναι ιδανικός» (Breast is best) μεταδίδεται στη νέα μητέρα από κάθε πιθανή πηγή ακόμα και από τις συσκευασίες υποκατάστατου βρεφικού γάλακτος

Θηλασμός και δεσμός μητέρας βρέφους

Αξίζει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι αν και πράγματι το μητρικό γάλα είναι ανώτερο διατροφικά από τη φόρμουλα, συχνά παρουσιάζονται οφέλη τα οποία δεν έχουν ισχυρή επιστημονική βάση. Το πιο έκδηλο παράδειγμα έχει να κάνει με την εξίσωση του θηλασμού και του ασφαλούς δεσμού μητέρας–βρέφους. Διάφορα δημοφιλή μέσα υποστηρίζουν ότι ο θηλασμός προσφέρει μεγαλύτερη αίσθηση ασφάλειας στη σχέση του βρέφους με τη μητέρα του σε σύγκριση με τα μωρά που σιτίζονται με τη χρήση μπιμπερό (ενδεικτικά Sears & Sears, 1991). Στην πραγματικότητα, όμως, κάτι τέτοιο δεν είναι ούτε θεωρητικά ούτε επιστημονικά αποδεδειγμένο.

Πιο συγκεκριμένα, οι δημιουργοί της θεωρίας δεσμού John Bowlby και Mary Ainsworth είχαν καταλήξει από νωρίς ότι η μέθοδος σίτισης ενός βρέφους δεν επηρεάζει την ποιότητα δεσμού που θα δημιουργηθεί με τη μητέρα του (Bowlby, 1969). Αντίθετα, είναι η ποιότητα της αλληλεπίδρασης μητέρας-βρέφους κατά της διάρκεια του ταΐσματος του που παίζει τον σημαντικότερο ρόλο, ανεξάρτητα από το αν η μητέρα χρησιμοποιεί το στήθος της ή το μπιμπερό. Η αδυναμία εξαγωγής ενός γενικού συμπεράσματος για τον ρόλο της μεθόδου σίτισης στην ποιότητας δεσμού μητέρας-βρέφους έχει διαπιστωθεί και σε πολλές έρευνες (Britton et al., 2006; Jansen et al., 2008; Peñacoba & Catala, 2019).

Θηλασμός και γνωστική ανάπτυξη του βρέφους

Η μεγέθυνση των οφελών του θηλασμού είναι φανερή και στην περίπτωση της γνωστικής ανάπτυξης του βρέφους. Πράγματι πολλές έρευνες έχουν βρει ότι ο θηλασμός έχει μακροχρόνιες θετικές επιδράσεις  στην γνωστική ανάπτυξη του ατόμου, με την εξήγηση ότι μόνο το μητρικό γάλα περιέχει τα λεγόμενα μακράς αλυσίδας πολυακόρεστα λιπαρά οξέα (Jacobson and Jacobson, 2002). Ωστόσο, αυτό που συνήθως παραλείπεται από τα δημοφιλή μητρικά μέσα ενημέρωσης είναι ότι το IQ και η κοινωνικο-οικονομική κατάσταση των ίδιων γονέων διαδραματίζουν τον σπουδαιότερο ρόλο στη σχέση θηλασμού–γνωστικής ανάπτυξης (Der et al., 2006). Πιο συγκεκριμένα, επειδή τα περισσότερα θηλάζοντα μωρά που συμμετέχουν στις έρευνες προέρχονται από ευνοημένες κοινωνικοοικονομικά και γνωστικά οικογένειες, δεν είναι ο θηλασμός καθαυτός που εξηγεί την υψηλότερη νοημοσύνη, αλλά οι περισσότερες ευκαιρίες γνωστικής ανάπτυξης που τους προσφέρουν οι γονείς τους (Boutwell et al., 2018; Der et al., 2006; Jacobson & Jacobson, 2002; (Boutwell et al., 2018; Jacobson & Jacobson, 2002; Jain et al., 2002; von Stumm & Plomin, 2015). Υπάρχουν, βέβαια, και οι περιπτώσεις που ορισμένες μη επαληθευμένες ενδείξεις για τα οφέλη του θηλασμού προβάλλονται ως τεκμηριωμένες αποδείξεις, όπως συμβαίνει με το άσθμα (Miliku & Azad, 2018).

Πάση θυσία

Όταν, όμως, οι γυναίκες ενημερώνονται μόνο για τη θετική πλευρά του θηλασμού, σωστή απόφαση φαίνεται να είναι μόνο η απόφαση να θηλάσουν το μωρό τους πάση θυσία. Η οποιαδήποτε άλλη επιλογή μοιάζει με συναίνεση της μητέρας να βλάψει το παιδί της σωματικά και ψυχολογικά, καθιστώντας τον θηλασμό ζήτημα μητρικής ηθικής (Faircloth, 2013; Williams et al., 2013). Η εξιδανίκευση του θηλασμού επισκιάζει σημαντικές πλευρές της σχέσης θηλασμού, απλοποιώντας μία πολυσύνθετη και μοναδική λειτουργία, η οποία προορίζεται για το βρέφος αλλά ξεκινάει και αφορά σε μεγάλο βαθμό το σώμα της μητέρας (Faircloth, 2013). Ο θηλασμός μπορεί να είναι πράγματι για κάποιες μητέρες μία αρμονική εμπειρία στενής σύνδεσης με το μωρό τους από την οποία λαμβάνουν απόλαυση παρά τις περιστασιακές προκλήσεις που αναδύονται (Schmied & Barclay, 1999). Υπάρχουν, όμως, και γυναίκες για τις οποίες ο θηλασμός είναι σταθερά επίπονος και συναισθηματικά εξουθενωτικός (Schmied & Barclay, 1999; Watkinson et al., 2016; Yate, 2017). Σε κάθε περίπτωση ο θηλασμός δημιουργεί νέες αισθήσεις και τρόπους βίωσης του μητρικού εαυτού και σώματος, οι οποίοι μπορεί να είναι θετικοί, αρνητικοί ή και τα δύο ταυτόχρονα (Schmied & Barclay, 1999). Η προώθηση του θηλασμού ως καθολικά ιδανικού παραλείποντας την ισάξια έμφαση στη μοναδικότητα του σωματικού και συναισθηματικού μητρικού βιώματος της κάθε γυναίκας μπορεί να θέσει σε κίνδυνο την ψυχική υγεία της μητέρας και συνεπακόλουθα της σχέση μητέρας – βρέφους.

Κατάθλιψη και ψυχική δυσφορία

Σύμφωνα με μελέτες, κάποιες νέες μητέρες βιώνουν την ενημέρωση που λαμβάνουν από το μαιευτικό προσωπικό και το οικογενειακό τους περιβάλλον σαν πίεση να θηλάσουν, ενώ αισθάνονται ότι δεν μπορούν να συζητήσουν γύρω από την επιλογή της φόρμουλας σαν μέθοδο διατροφής του βρέφους, γεγονός που τις εξωθεί στο να ξεκινήσουν τον θηλασμό στο μαιευτήριο προκειμένου να αποφύγουν την επίκριση του περιβάλλοντος (Lagan et al., 2014; Sheehan et al., 2003; Spencer et al., 2015). Πέραν, όμως, των εξωτερικών πιέσεων που μπορεί να δέχονται, η εξιδανίκευση του θηλασμού μπορεί να λειτουργήσει και ως εσωτερική πίεση για συμμόρφωση με την εικόνα της καλής θηλάζουσας μητέρας (Diez-Sampedro et al., 2019). Μάλιστα για ορισμένες μητέρες ο θηλασμός αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της μητρικής τους ταυτότητας και η αποτυχία επίτευξης των προθέσεών τους μπορεί να έχει μεγάλο ψυχικό κόστος (Diez-Sampedro et al., 2019; Faircloth, 2013; Schmied and Barclay, 1999). Πολλές μητέρες νιώθουν ενοχή ότι θέτουν σε κίνδυνο την υγεία των παιδιών τους, αισθήματα μητρικής αποτυχίας, αναξιότητας και ντροπής (Diez-Sampedro et al., 2019; Hegney et al., 2008; Kelleher, 2006; Williams, Donaghue, & Kurz, 2012). Επίσης, έχει βρεθεί ότι οι μητέρες που σκόπευαν να θηλάσουν και δεν τα κατάφεραν μπορεί να εμφανίσουν χαμηλά επίπεδα ικανοποίησης από τη ζωή (Buturovic et al., 2016),  αυξημένες πιθανότητες  εκδήλωσης επιλόχειου  κατάθλιψης (Borra et al., 2015; Gregory et al., 2015) και ψυχική δυσφορία (Leff et al., 1994). Προς κατανόηση των παραπάνω ευρημάτων παρατίθενται δύο ενδεικτικά αποσπάσματα από την έρευνα της Lee (2007) με μητέρες που ταΐζουν τα παιδιά τους φόρμουλα:

“Είμαι τόσο αποτυχημένη, γιατί ό,τι πρέπει να κάνεις για αυτό το μωρό είναι να το θηλάσεις και αν δεν μπορείς να κάνεις αυτό ή έχεις προβλήματα με αυτό, πρέπει να είσαι τελείως σκουπίδι”.

“Εάν υπήρχε κάτι που θα μπορούσα να διαβάσω ή ένα μικρό φυλλάδιο, δεν χρειάζεται να είναι παντού κολλημένο, αλλά ένα μικρό φυλλάδιο που να λέει ότι η φόρμουλα είναι εντάξει, θα ήμουνα πολύ χαρούμενη, θα ήμουνα εντάξει, δεν θα χρειαζόταν να λέω ψέματα ή να κάνω όλα αυτά που έχω κάνει”.

Η ψυχολογία της θηλάζουσας που δυσφορεί

Αξίζει να τονιστεί ότι η εξιδανίκευση του θηλασμού μπορεί να έχει σημαντικές αρνητικές επιδράσεις και στην ψυχολογία των μητέρων που συνεχίζουν να θηλάζουν, ενώ σταθερά βιώνουν έντονη συναισθηματική ή σωματική δυσφορία κατά τη διάρκεια των θηλασμών. Πιο συγκεκριμένα, έχει βρεθεί ότι οι μητέρες που επιμένουν σε μία δυσφορική εμπειρία θηλασμού εκδηλώνουν χαμηλά επίπεδα ικανοποίησης από τη ζωή, συχνά αισθάνονται ντροπή, έντονο άγχος, κατάθλιψη αλλά και τρόμο για τον θηλασμό (Butorovic et al., 2016; Hegney et al., 2008; Kelleher, 2006; Yate, 2017). Ωστόσο, εν αντιθέσει με τις μητέρες που δεν κατάφεραν να θηλάσουν παρά τις προθέσεις τους, οι μητέρες αυτές βιώνουν περηφάνια για το επίτευγμά τους (Buturovic, 2016). Η έντονη, όμως, απέχθεια τους για τον θηλασμό φαίνεται να παρεμβαίνει αρνητικά και στη σχέση τους με το μωρό τους. Πιο συγκεκριμένα, η δυσαρέσκεια που αισθάνονται κατά τη διάρκεια του θηλασμού δημιουργεί συχνά έντονη παρόρμηση να απομακρύνουν το μωρό από το στήθος, κάτι που συχνά καταλήγουν να κάνουν (Yate, 2017). Επίσης, συχνά αισθάνονται θυμό και επιθετικότητα προς το μωρό τους, συναισθήματα που εν συνεχεία τους δημιουργούν ανυπόφορη ενοχή (Yate, 2017). Η αμφιθυμία και η εσωτερική σύγκρουση που βιώνουν ανάμεσα στην παρόρμηση να τερματίσουν άμεσα τον θηλασμό και την πίστη ότι προσφέρουν ό,τι καλύτερο μπορούν στο μωρό τους (Yate, 2017) μοιάζει να μεταφέρεται και προς εκείνο μέσω της εξωλεκτικής επικοινωνίας και στάσης τους επιδρώντας αντίστοιχα στη μεταξύ τους σχέση (Kelleher, 2006; Watkinson et al., 2016). Προς κατανόηση των παραπάνω ερευνητικών ευρημάτων παρατίθεται η δημοσίευση μιας νέας μητέρας σε μία ομάδα υποστήριξης θηλασμού στο facebook:

«Είμαι τόσο εκνευρισμένη με τον ενός έτους γιο μου. Ακόμη ξυπνάει κάθε δύο τρεις ώρες για να τον θηλάσω. Τις τελευταίες εβδομάδες προσπαθώ απλά να τον ηρεμήσω χωρίς στήθος αλλά αυτός συνεχίζει να ουρλιάζει και τελικά ενδίδω. Τις μισές φορές δεν πίνει καν απλά πιπιλάει. Γνωρίζω ποια είναι η απάντηση “Η αντίδρασή του είναι απόλυτα φυσιολογική”, “Είναι ακόμα τόσο μικρός για να μην χρειάζεται το στήθος”, “μπλα μπλα μπλα”. Αλλά είμαι εκνευρισμένη και θυμωμένη και αισθάνομαι σαν το σώμα μου να μην μου ανήκει. Νιώθω σαν να τον απεχθάνομαι επειδή έχει τόσες απαιτήσεις από το σώμα μου. Βάζω το στήθος μου στο στόμα του και αυτός πιάνει το άλλο, το τσιμπάει και το γρατζουνάει ενώ θηλάζει. Δεν έχει άλλο. Δεν θέλω να θηλάζω άλλο το βράδυ, θέλω να κοιμηθώ. Δεν ζητάω κάποια λύση γιατί ξέρω ότι δεν υπάρχει. Είμαι απλά θυμωμένη και κουρασμένη και πολύ μεγάλη».

Η απόλαυση του ταΐσματος

Το θέμα, λοιπόν, δεν είναι μία μητέρα απλά να καταφέρει να θηλάσει το μωρό της, το θέμα είναι να μπορέσει να απολαύσει τη φροντίδα και το τάισμα του (Edwards, 2018), είτε αυτό είναι με το στήθος της είτε με το να το ταΐσει φόρμουλα με το μπιμπερό. Η μητρική ικανοποίηση και ευχαρίστηση κατά τη διάρκεια της φροντίδας του βρέφους είναι σπουδαίας σημασίας για την ποιότητα της σχέσης μητέρας – βρέφους (Bowlby, 1989).

Κλείνοντας, η ενημέρωση των νέων μητέρων γύρω από τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της κάθε μεθόδου βρεφικής σίτισης είναι εξαιρετικά σημαντική και οφείλει να είναι αντικειμενική και απαλλαγμένη από ιδεολογίες και εξιδανικεύσεις. Πρέπει, επίσης, να αποφεύγεται η διάδοση πληροφοριών γύρω από τον θηλασμό για τις οποίες δεν υπάρχουν ισχυρές επιστημονικές αποδείξεις καθώς παρεμποδίζουν τη λήψη μίας επιστημονικά ενημερωμένης απόφασης και μπορεί να συμβάλλουν στη δημιουργία αρνητικών μητρικών συναισθημάτων σε περίπτωση μη επίτευξης του θηλασμού. Είναι σημαντικό να υπογραμμίζεται ότι οι μητέρες που δεν θέλουν, δεν μπορούν ή δεν αντέχουν να θηλάσουν δεν είναι λιγότερο καλές μητέρες από αυτές που μπορούν και ότι ο ιδανικός τρόπος σίτισης ενός βρέφους δεν είναι μόνο ένας. Αντίθετα, υπάρχουν περισσότεροι από ένας τρόποι για να συνυπάρχουν υγιείς σωματικά και ψυχολογικά μητέρες και βρέφη. Η διευκόλυνση της λήψης μίας απόφασης σχετικά με τη σίτιση του βρέφους από την οποία θα υπάρχει όσο το δυνατόν μεγαλύτερη αμοιβαία ικανοποίηση είναι μείζονος σημασίας για τη σχέση μητέρας – βρέφους. Τέλος, οι νέες μητέρες πρέπει να λαμβάνουν την κατάλληλη υποστήριξη, ενθάρρυνση, φροντίδα και καθοδήγηση, ανεξαρτήτως της επιλογής τους.

Η Ελεάνα Αρμάο είναι αναπτυξιακή ψυχολόγος (MSc), Υπ. Διδάκτωρ, ΤΕΑΠΗ, ΕΚΠΑ. Το άρθρο γράφτηκε στο πλαίσιο της διδακτορικής της διατριβής και αποτελεί μία επιστημονικά τεκμηριωμένη στάση στην τάση της εποχής να εξιδανικεύεται ο θηλασμός.

Βιβλιογραφία

Borra, C., Iacovou, M., & Sevilla, A. (2015). New Evidence on Breastfeeding and Postpartum Depression: The Importance of Understanding Women’s Intentions. Maternal and Child Health Journal, 19(4), 897–907. https://doi.org/10.1007/s10995-014-1591-z

Boutwell, B. B., Young, J. T. N., & Meldrum, R. C. (2018). On the positive relationship between breastfeeding & intelligence. Developmental Psychology, 54(8), 1426–1433. https://doi.org/10.1037/dev0000537

Bowlby, J. (1969). Attachment (2nd ed., Vol. 1). Basic Books.

Bowlby, J. (1989). The Making and Breaking of Affectional Bonds. Routledge.

Britton, J. R., Britton, H. L., & Gronwaldt, V. (2006). Breastfeeding, sensitivity, and attachment. Pediatrics, 118(5), e1436-1443. https://doi.org/10.1542/peds.2005-2916

Buturovic, Z., Ignjatović, S., & Rasevic, M. (2016). Challenges of Early Motherhood: Breastfeeding Difficulties and Life Satisfaction. Stanovništvo, 54, 1–14. https://doi.org/10.2298/STNV160912005B

Der, G., Batty, G. D., & Deary, I. J. (2006). Effect of breast feeding on intelligence in children: Prospective study, sibling pairs analysis, and meta-analysis. BMJ, 333(7575), 945. https://doi.org/10.1136/bmj.38978.699583.55

Diez-Sampedro, A., Flowers, M., Olenick, M., Maltseva, T., & Valdes, G. (2019). Women’s Choice Regarding Breastfeeding and Its Effect on Well-Being. Nursing for Women’s Health, 23(5), 383–389. https://doi.org/10.1016/j.nwh.2019.08.002

Edwards, R. (2018). An Exploration of Maternal Satisfaction With Breastfeeding as a Clinically Relevant Measure of Breastfeeding Success. Journal of Human Lactation, 34(1), 93–96. https://doi.org/10.1177/0890334417722509

Faircloth, C. (2013). Militant Lactivism?: Attachment Parenting And Intensive Motherhood In The UK And France. BERGHAHN BOOKS. https://www.berghahnbooks.com/title/fairclothmilitant

Gregory, E. F., Butz, A. M., Ghazarian, S. R., Gross, S. M., & Johnson, S. B. (2015). Met Expectations and Satisfaction with Duration: A Patient-Centered Evaluation of Breastfeeding Outcomes in the Infant Feeding Practices Study II. Journal of Human Lactation: Official Journal of International Lactation Consultant Association, 31(3), 444–451. https://doi.org/10.1177/0890334415579655

Hegney, D., Fallon, T., & O’Brien, M. L. (2008). Against all odds: A retrospective case-controlled study of women who experienced extraordinary breastfeeding problems. Journal of Clinical Nursing, 17(9), 1182–1192. https://doi.org/10.1111/j.1365-2702.2008.02300.x

Jacobson, S., & Jacobson, J. (2002). Breastfeeding an d IQ Evaluation of the socio-environmentalconfounders.pdf. Acta Paediatrica, 91, 258–266.

Jain, A., Concato, J., & Leventhal, J. M. (2002). How Good Is the Evidence Linking Breastfeeding and Intelligence? Pediatrics, 109(6), 1044–1053. https://doi.org/10.1542/peds.109.6.1044

Jansen, J., Weerth, C., & Riksenwalraven, J. (2008). Breastfeeding and the mother–infant relationship—A review. Developmental Review, 28(4), 503–521. https://doi.org/10.1016/j.dr.2008.07.001

Kelleher, C. M. (2006). The physical challenges of early breastfeeding. Social Science & Medicine, 63(10), 2727–2738. https://doi.org/10.1016/j.socscimed.2006.06.027

Lagan, B. M., Symon, A., Dalzell, J., & Whitford, H. (2014). “The midwives aren’t allowed to tell you”: Perceived infant feeding policy restrictions in a formula feeding culture – the Feeding Your Baby Study. Midwifery, 30(3), e49-55. https://doi.org/10.1016/j.midw.2013.10.017

Lee, E. (2007). Health, morality, and infant feeding: British mothers’ experiences of formula milk use in the early weeks. Sociology of Health & Illness, 29(7), 1075–1090. https://doi.org/10.1111/j.1467-9566.2007.01020.x

Leff, E. W., Jefferis, S. C., & Gagne, M. P. (1994). The development of the Maternal Breastfeeding Evaluation Scale. Journal of Human Lactation: Official Journal of International Lactation Consultant Association, 10(2), 105–111. https://doi.org/10.1177/089033449401000217

Miliku, K., & Azad, M. B. (2018). Breastfeeding and the Developmental Origins of Asthma: Current Evidence, Possible Mechanisms, and Future Research Priorities. Nutrients, 10(8). https://doi.org/10.3390/nu10080995

Peñacoba, C., & Catala, P. (2019). Associations Between Breastfeeding and Mother-Infant Relationships: A Systematic Review. Breastfeeding Medicine: The Official Journal of the Academy of Breastfeeding Medicine, 14(9), 616–629. https://doi.org/10.1089/bfm.2019.0106

Schmied, V., & Barclay, L. (1999). Connection and Pleasure, Disruption and Distress: Women’s Experience of Breastfeeding.

Sears, W., & Sears, M. (1991). Keys to breast feeding. Barron’s. http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&scope=site&db=nlebk&db=nlabk&AN=52222

Sheehan, A., Schmied, V., & Cooke, M. (2003). Australian women’s stories of their baby-feeding decisions in pregnancy. Midwifery, 19(4), 259–266. https://doi.org/10.1016/s0266-6138(03)00037-8

Spencer, R. L., Greatrex-White, S., & Fraser, D. M. (2015). “I thought it would keep them all quiet”. Women’s experiences of breastfeeding as illusions of compliance: An interpretive phenomenological study. Journal of Advanced Nursing, 71(5), 1076–1086. https://doi.org/10.1111/jan.12592

von Stumm, S., & Plomin, R. (2015). Breastfeeding and IQ Growth from Toddlerhood through Adolescence. PloS One, 10(9), e0138676. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0138676

Watkinson, M., Murray, C., & Simpson, J. (2016). Maternal experiences of embodied emotional sensations during breast feeding: An Interpretative Phenomenological Analysis. Midwifery, 36, 53–60. https://doi.org/10.1016/j.midw.2016.02.019

Williams, K., Donaghue, N., & Kurz, T. (2013). “Giving Guilt the Flick”?: An Investigation of Mothers’ Talk About Guilt in Relation to Infant Feeding. Psychology of Women Quarterly, 37(1), 97–112. https://doi.org/10.1177/0361684312463000

Yate, Z. M. (2017). A Qualitative Study on Negative Emotions Triggered by Breastfeeding; Describing the Phenomenon of Breastfeeding/Nursing Aversion and Agitation in Breastfeeding Mothers. Iranian Journal of Nursing and Midwifery Research, 22(6), 449–454. https://doi.org/10.4103/ijnmr.IJNMR_235_16